Monday, December 3, 2012

Mi ropui Pu Chawngkhupa chanchin kimchang


                  PU CHAWNGKHUPA


Pu Chawngkhupa chanchin ziakna lehkhabu hi ka dap ru reng thin a, hetiang mi ropui chanchin hi kimchang taka internet-a chhiar theih tura chhawp chhuah ve reng reng hi ka duh thin a. Vanneihthlak takin Padma Shree RK Lalhluna nen kan intawngfuh hlauh mai a, keiin Pu Chawngkhupa chanchin ziakna a neih leh neih loh ka lo zawt var a, ani chuan a bu-a alo siam tawh thu leh a copy hlui a la neih thu min hrilhin min lo photocopy (xerox) sak hlauh mai a, he lehkhabu behchhan hian Pu Chawngkhupa chanchin hi kan ziak thei dawn a ni. A bu ami hi a tam tham deuh avangin kan kaitawi ang a, a pawimawh leh ngaihnawm chin lakchhuah kan tum anga, a tul angin kan belh bawk ang.

Hun hmasa lam: 
                       Pu Chawngkhupa hi Pu Kawldingpuia leh Pi Challianthangi te fa pangana a ni a, April 9, 1909 khan a lo piang a, amah hi Ralte Kawlni (Helhlah) hnam a ni. An chhungkua hi chhungkaw taima leh tluang tak an ni a, pachhia leh hmeithaite inhnemna ber an ni thin. Pu Chawngkhupa hian amah hringtunu leh pa bakah hian thlarau lam pa a nei a, chu chu ringtu hmasate zing ami Upa Khuangzika a ni a, Pu Chawngkhupa hian thlarau lama a pa, amah hringtu nia a ngaih avangin “Ka pa khuangzik Abraham” a ti kher thin.                                                                                           
                Pu Chawngkhupa hi a piantirh atangin mi pian tha mang lo a ni a, a naupan laiin a beng a chhet a, chutih rual chuan a kherh deuh reng mai bawk a, hei vang hian thil ri a hre thei meuh lo. Chu achhapah a dang a awk em em a, rei tak chhung phei chu ‘R’ hawrawp hi a lam ri thei meuh lo. Chuvang chuan chhawnchhaih leh bawlzan pawh a hlawh deuh va. Mahse a nu leh pa te hi an khawsak theih avang leh an lal fapa Lalthawvenga nen an inkawmngeih em avangin tuman an tichhe tak tak ngam lo va, an hmusit tak tak ngam lo bawk.
                Kum 1914 khan thuhriltu lar tak Pu Thangbawnga khan Pu Chawngkhupa te khua Sailam a tlawh a, hetih lai hian Sailam lal, Bengkhuaia fapa Sairuma hi Kristian do em em mai a ni a, chuvang chuan Sailamah pawh hian Kristian an tlem hle. Pu Thangbawnga chuan Sailama Kristian tlemte awmte a va tlawh tum chuan Pu Kawldingpuia te inah hian a leng a, tah chuan an fapa Chawngkhupa chu a en vang vang a, “In fapa hi naupang danglam tak a la ni dawn e,” tiin a hrilh a. Chuta tang chuan Pu Kawldingpuia te nupa chuan an fapa chu eng ang taka danglam tur nge anih an hre lem lo nain Pu Thangbawnga thusawi chu an vawng ta reng a ni.
 Piantharna:  
Pu Thangbawnga’n a tlawh kum vek hian Chawngkhupa chu Kristianah inpein a hming chu Pu Khuangzika’n a la a. Chutih lai chuan kum 5 mi lek a la ni. A hming a pek luh atang hian Kristian nghet tak niin kum 12 a tlin hnuah Baptisma a chang ta a, a baptist tu hi pastor Hauchhunga a ni. Naupangte anih lai atangin Chawngkhupa hian sakhuana a la urhsun em em a, Pathian chu a pa ni hliah hliah hian a hria a, chuvang chuan a fapa Isua pawh chu a unaupa niin a hre tlat a, a thusawinaah Isua chu “Ka u” a ti thin a ni.
                Krista vanga tuarna: Chutia Kristian a nih takah chuan Kristian nive lo fate chuan an hmusitin an tiduhdah tan ta a. A chang leh an au nawmnah a, a chang leh an sual rawn a, chirh tein an theh bawk a. Chutia an sawisakna lamah chuan a awm  ruhte pawh an vuak nat sak a, a piansual phah nghe nghe a ni.
                Zawlbuka a awm ve hlek te hian rual u zawk ten a aia te rual chu an fuihpawrh a, an sualrawn tir a, an sawp leh hrep thin. Hetih hunlai hian naupangte ni mahse a rinna chu a sawhsawn duh thak lo a Krista tana hrehawm tuar chu pawisa lovin chhel takin a tuar hram hram thin a ni.
                A thian te’n an tiduhdah viau nachung hian Chawngkhupa chuan a thiante chu a haw chuang reng reng lo. Huat ahnekin a nuin bal te kawlbahra te a chhum sak chang hian a fun chhuak teuh va, tumah thlei chuang lovin a thiante chu a sem zel mai thin a, chu chu nuam a ti tlat a ni.
                Naupangte anih lai atangin tawngtai hi a ngainain a ring em em mai a. A awmna thin leh a bengchhet te chu Pu Thangbawnga’n a tawngtai sak chuan dam thei ngeiin a ring a. Vanlaiphaiah, Pu Thangbawnga in tawngtai tir turin a kal thin a ni. Pathianin a hruai a ni chek ang chu, fur lai pawhin ruah nan buai hauh lohin a thleng leh thei mai thin a ni.
                Pu Chawngkhupa pa Pu Kawldingpuia kha Kristian hal deuh mai a ni a, Chawngkhupa pawh chu a fapa ni mahse a lawm vak lo va. Chaw ei dawna a han tawngtai te hian fianin a khawng leh fawk mai thin a ni. Hei vang hian a u Lallema te an awm loh phei chuan chaw te hi a ei tha ngam lova, a pa Khuangzika te inah a ei phah fo thin a ni.
                Zai hi a ngaina em em mai a, khuangte a nei bawk a, a zai reng mai thin a. Hla thu te hi a hresual thei ve hle mai a, an nuih leh dar dar thin a ni. “Kan velah buh lak tur tam tak a hmin ta e” tih hi a hla hriat hmasak ber a ni a, he hla a-
                Engtiknge Isua hmaa an kun ang,

                An tlantu tih hriain

                A lalna hming fakin?
                tihte chuan a rilru hi a khawih em em thin a ni. A nu hian Lersia Khuang puan a tah sak a, chu chu a lampui thin. Pathian hla a sak a a zai lai te hian, “Ka nu, ka tah a chhuak,” a ti a, a tap fap fap thin.
                Kum 1915-ah kohhran chu an hlim hle mai a, “Lalpa chu fakin ka chawimawi ang” tih hla an sak lai te chuan an tap tawp thin mang lo va. Chawngkhupa pawh chu naupangte nimah se a hlim ve em em mai a, tlan pahin a lam a, Biak in pawn leh chhung chu a kar tawn zak zak thin a ni.
                Chawngkhupa hi naupang danglam tak a ni ve hrim hrim a, pipu uai chunga zai te hi nuam a ti hle thin. Tumkhat chu pipu suih tur hrui chhat turin a thawk chhuak a. Balhla hmun zawlah hian zai chungin a rak vak vak a. A hla thiam chhuah chhun “Aw ka thlarau tho la, I sualna kalsan rawh’ tih hla hi ring fein a sa a. Chutih lai chuan Sakei lian deuh hian a sial seh lai hi kapkalaka hnuk chung hian a rawn pu vu vu mai a. Mahse Chawngkhupa chuan hlauh ngaihna reng reng hrelovin a hla ngai chu a sa chhunzawm zel a.
                In a thlen chuan a thil hmuh chu a pa hnenah chuan ti hian a hrilh a. “Ka pa, Pa Denga ui ang mai hian sial hi a seh a, a kapkalak a dah chung hian a pu vu vu mai a, hmanhmawh deuh hian a kal hlawk hlawk mai a mawle,” tiin. Tichuan sa tla chu an zawng ta a, Balhla kawnah chuan an zuk hmu a, mahse sapui chuan a lo eizo hman thelh tawh a ni.
                Fakna hla saa Pathian pawl chung zela a zai reng avang chuan a ni chek ang chu Sakei meuh pawh hlau hauh lova a awm theih tlat ni.


(Kan chhunzawm leh hmain Pu Chawngkhupa hming lam dan Pu RK Lalhluna sawi hi han tarlang leh lawk teh ang. Tunlaiah a tam zawk chuan Chawngkhupa (Khaikhup-a khup ang thluk) tiin kan lam thin a, amaherawhchu Khup tih lai hi “Kawng an khar ri khup mai,” “Nangni chu in ropui khup alawm” tih a ‘Khup’ ang hian lam tur a ni)

Mumang a mang: 
 Puma zai lar lai khan tum khay chu zan a mu hian mang danglam tak mai a mang a. A mumangah chuan Vanram hmuin vanramah chuan leilawn hi a lo in dawh kai fur mai a, vanramah chuan khaw ropui tak mai hi a hmu bawk a, chutih lai chuan aw hriain aw chuan “chhuk rawh lawn rawh’ an lo ti sup sup a.
                Chutia aw ri nuai nuai chu mak a tiin a hlau deuh a, a beng a hup a, leihlawnah chuan a lawn ta; Van kawtchhuah chu a han thleng chho ta hlawl mai a, kawtchhuaha lo duty chuan lawmthu lo hrilh pahin lehkha a lo pe var a. Chu lehkhaah chuan hawrawp dangdai tak mai hian Sam 119:18 leh Sam 119:105 thu hi a lo chuang a, lehkha chu a hmun thumah a thlep tha ta a.
                Chutih lai chuan, “Ka nu Lal Isuan lehkha min pe” tiin a tawng chhuak a. A nu chuan a han sawi harh a, “Khawiah nge Lal Isua lehkha min pek kha? Engagnge min sawi harh chu ni aw?” tiin a nu chu a vui khum a. Pawi ti tak maiin, “Ka u, ka u” tia Isua au chung chuan lungchhe takin a tap zankhua ta mai a. A pa ning ltuuk chuan, “I bengchheng em mai,” tiin a vin leh khur khur thin a. Chawngkhupa lah chuan ban zai a rel thei si lo. A pa hnenah chuan, “Ka pa, i pianthar loh ngat chuan ‘Ka pa’ pawh ka ti tawh lo ang che, ka pa chu pa chu Pathian a ni a, Isua chu ka u a ni. Chuvangin ‘ka pa’ ti lovin ‘ka pe’ ka ti tawh zawk ang che,” a ti ta a.
                Chuti tak maia fate lungchhia chu a pa pawh chuang a dodal zui ta bik lo va, nakin hnuah phei chuan an nupa hian Kristianah an inpe ta nghe nghe a ni.
                Kum 1917-ah chuan Pu Thangbawngab Sailam khua chu a tlawh leh a. Chutih lai vel chuan Chawngkhupa chuan mumang mak deuh mai a nei leh a. A mumangah chuan van kawtthler hi an lo fan pui a. Entlang tha deuh mai hi an pe a, chu chuan a han enkual a. van mite chuan hlim hle mai a. Chumi zawh chuan hremhmun lam chu an han thlir tir leh a. Hremhmun lama kal tur te chu an ngui nghuai hlawm maia, an lungngaih zia chu an hmelah a langchhuak chiang hle mai. Chung mite chu mangang takin an rum chuah chuah mai bawk a. Chung zinga pakhat phei chuan, “Aw, a va han pawi tak em!” a ti vawnng vawng ri te chu a hre thei a. Chu lungngai leh inchhir ri chuan Chawngkhupa rilru chu a khawih hle mai. CHuta tang chuan Chawngkhupa hian lungchhiat riauna leh tah belh riauna hi a neih hlen phah ta a ni.

A nun danglam tanna:
 A theih ang tawka Pathian rawng a bawl ve lai hian nupui nei rual a lo ni ve ta. Kum 1932-ah Dorumi chu nupuiah a nei a, a nupui neih hnu deuh kum 1934 leh 35 vel atang chuan mihlim rui ang deuh hian a khawsa tan ta a, a chang leh zel ang ten a awm a.
                Lo lama a feh chang te hian vaihlo hmunah hian buh chil niawm tak hian a ti leh chiam thin a, a chhungten an han khak dfeuh lah chuan “Vaihlo a tui duh ngai e” a ti tlat mai si a, tingaihna tak pawh an hre lo a ni. A sawi ang deuh hian kum 1935 kuma an vaihlo chu a tui ta em em mai a, mite hrilhfak a tling hial a ni. Chutiang deuh chuan hriattirna te a dawng ta fo mai a ni.
                Chumi kuma an vaihlo tui bik chu Pathianin a pek nia a hriat avangin mi hnena a thlawna sem chu tul hlein a hre ta a, kum 1936 chu an vaihlo tui sem darh kuma hmangin zial khat te tein a sem a, a vak a vak ta mai a. Mahse a pa chuan an vaihlo tui chu a sem zawh mai hlauvin lak chhuah a phal sak ta lo a ni.
                A nupui neih hnu lawk kum 1935 khan amah hmangaih em em tu a nu chuan a thih san a, a nu thi tur chuan Chawngkhupa chu a ngaihtuah hle mai. Nupuite hial nei ve tawh mahse miin an hmu hniam si a, an lo tiduhdah ang tih mawlh chu a hlau a, chu chu a thih hreh chhan leh amah tilungngai ber tu a ni tih a nu hian Pu Khuangzika hnenah a hrilh thin a ni.
                A nu thih kum hian Pu Chawngkhupa chuan aw mak tak mai a hria a. Chu aw chuan, “Khuangzika hi i nu leh pa a ni a, thlah hlek suh ang che,” a ti a. Chawngkhupa chuan, “Khawiah va ni suh,” a tih san mai a. Mahse aw chuan, “I awih loh chuan fiah ta che, i duh duh danin fiah rawh,” a ti ta a. Tichuan Pu Chawngkhupa a chuan kawng hrang hrangin a pa Khuangzika chu a fiah ta. Chirhdiak te a in tat a, Pu Khuangzika pawnpui tha ber te chu chirh tuiah te a chiah a, ama ek te a hampherh a, berh leh rimchhe em em chung chuan chawthlengah te a thu thul. CHuti chung chuan a pa Khuangzika chu Chawngkhupa chungah a thinrim reng reng lo va, duat tak leh hmangaihtaka enkawlin a bualfai a, bawnghnute te a intir hlauh zawk a. Chuta tang chuan a pa Khuangzika chu Pa nih tling hlein a hre ta a, tichuan chutianga mak taka a khawsak chhan chu a pa fiah tura aw a hriat thu te chu a pa Khuangzika chu a hrilh ta vek a ni.
                Kum 1936 khan Pu Chawngkhupa hian a nun inleh thakna a tawng a. A hmaa kan sawi tawh, mumang mak tak kum 1916-a a neih khaPu Chawngkhupa hian a theihnghilh thei reng reng lo va, a chhunzawmna ang deuh ten hriattirna te a dawng chhunzawm bawk a. Tichuan kum 1936 Good Friday ni khan Biak ina an zaikhawm laiin hriattirna a dawng leh ta. A chunga harsatna lo thleng tur te, an lal Sairuma Sailo chungchang te leh Zoram dinhmun tur te hriattirin a awm a. Kum 1916-a a mumanga a hmuh kha “Mizoram God’s Headquarters- Jesus Home” tihna a ni tih hriattirna te a dawng a ni.  Hetiang deuh hian hrilhlawkna eng eng emaw a dawng fo a, Lal ban tur thu te, an lal Lalthawvenga chungchang te leh thil dang tam tak a hmu lawk a. Hetih lai hian Mihlim hoin Kumpinu sawrkar chungchang te an hrilhlawk nasa thei hle a, chuvang chuan sorkar lam pawhin order chhuahin zaikhawm te a khap a, mihlim khapna order pawh Aizawl Bawrhsap (Cole Sap) khan kum 1937 August thla khan a chhuah hial a ni.
                Hei vang hian Pu Chawngkhupa pawhin tihduhdahna te a tawrh phah nual a, a naupan lai atanga a thian tha, a hnua Sailam lal nita Lalthawvenga ngei pawhin a chanchin a hrilhlawk avangin Pu Chawngkhupa hi thingfakin a lua vuain a ben hrep phah a, thisen a chhuah hial a, Lal leh a upate leh midang reng reng pawhin an hmusitin an tihduhdah phah viau reng a ni. Mahse a hma atanga kan sawi tawh angin Pu Chawngkhupa hian a naupang lai atangin amah tiduhdahtu leh hmusittu te hi a huat phah ngai reng reng lo va, thungrulh duhna emaw phuba lak duhna emaw pawh a nei ngai lo. Neih a hnekin chu’ng a chunga thil thleng zawng zawng chu Krista vanga a chan tur niah ngaiin chhel tak leh hlim takin a tuar tlang zel zawk a ni.

Tihduhdahna a tuar leh: 
 Khang hunlaia lal ho khan lal ban tur thu hrilhlawk tute kha an ngaithei lo viau mai a, chutianga hrilhlawktute chu mi a leh mi ang mang lo an lo ni ve nual bawk a. Hei vang hian mihlim mi ang mang lo man a, kawl bun tir pawh an awm nual reng a ni. Heng zingah hian Sailam lal Lalthawvenga tlawm tur thu hrilhlawktu Bengtawia pawh man a ni a. Amah ang bawka tihduhdah tuartu nia a hriat avangin Pu Chawngkhupa chuan kum 1936 khan Bengtawia kan tur hian Lampui a pan a, chhuah tir theih a inbeisei a ni. Lampui a thlen hian hmundangah kal lo vin Zawlbukah a lut a, zawlbuk chhungah chuan meipui an lo chhep hluah mai a. Pu Chawngkhupa chu mei bulah chuan dingin thingthu pahnih a la a, ‘Van Indona’ tih hla leh ‘Mosia Tuipuisen kan hla’ chu a sa a, thingthu chu a vai de ta zauh zauh mai a.
                Chutah a ke lawng chuan meipui chu a han rap ta a, sa ti awm pawhin a lang reng reng lo mai. A inti na palh ang tih chu an hlau em em a, a then erawh chuan, “Chhe hei, a va han a chhah tak em!” an ti a, ennawm takah an la a, an thlir thup mai a. Chutih lai chuan Pu Chawngkhupa chuan “Mei leh tui lianin min dang zo lo” tih hla a sa a, a zai vet vet mai a. A hmaa mei alh nasa tak pawh chu a rem ta duak mai a, mak an ti hlawm hle.
                Chutia mei a han rem tak duakah chuan sang fe fe hian a zuang ta vak vak a, ‘Emmanuela sipai tho ru’ tih hla sa chungin a thing thu nung ken chu a vai tek chuai chuai bawk a. A thingthu vai tek chuan zawlbuka riak tlangval pakhat puanthuah chu a ti kang ta. Chu tlangval thinrim chuan meilukham chu a la lawk a Pu Chawngkhupa chu tlu bingbilet tawp khawpin a vaw ta chawrh mai a. Tichuan an hnungkhirh a, Lamte khua atang chuan Lampui khaw lamah tlangval ho chuan an chaih ta hrep mai. Bengtawia chhuah tir theih a inrin laiin amah zawk chuan hnungkhirh leh chaih a tawk ta hlauh a.
                Melkhat vel zet an chaih hnu chuan a pa Khuangzik Abrahama in chu an thleng ta. Pu Khuangzika chu a lo thinur nasa mai a, “Mi chu an lo a ngai, mahse heti em emin an intiduhdah ngai hlei nem, haw vek rawh u,” a ti a, tlangval ho chu a hnar haw ta a .
                Tlangval ho thinrim chu a reh mai lo. Chawngkhupa chu kawl bun tir an tum leh ta a. A buntirtu a hriatloh nan tiin a mit an tuam sak a. Chutah Pu Chawngkhupa chuan, “Khai le, min buntir hmain  hla ka han thlang ang a, min sak sak ula, chumi zawhah min bun tir dawn nia,” a ti ta a. “Zaiin ka awi ang hun ralte zawng chu,” tih hla kha a han thlang ta a. Tichuan “I felna zarah ka lungngai lo vang,” ti chung zelin kawl chu a bun ta a ni.
                A kawl bun chu kut kawl a ni a, a tawt deuh avangin an nawr lut lui a, a pilhin a thi tuam tuam mai a. Hla sa chunga buntir an ni bawk a, an hla sak chuan a buntirtu rilru a khawih ta hle mai. A buntir lai la la chuan a lung a rawn chhe ta a, a mittui a tla hial a, a hnu deuhah phei chuan kutkawl buntirtu hian a pianthar phah ta a ni.
                Chutia kawl an buntir hnu pawh chuan hrehawm tiin a lang chuang lo va. Tlangval ho chuan ‘a la hrehawm tawk lo anih hi’ tiin khum zaah an phuar bet leh a, a kut leh ke chu an kaih mar ta tlat mai a. Chu pawh duh tawk lovin a mit ah te, a kaah te, a pang no lai leh a zahmawhah te chuan vai hmarcha thak deuh mai hi an tat chiam mai a. Chuti chung pawh chuan Pu Chawngkhupa chuan hrehawm ti hmel reng reng a pu lo va, “Hlau suh i Pathian i phaw, I lawmman hlu a ni,” tih hla kha a sa thei zel zawk a ni.
                Hetianga an sawisak hnu pawha a la zai zel hi tlangval ho chuan an run ngei mai. A ka chu pawnchhiain an hnawhsak a, chuti chung pawh chuan, “Hm, hm, hmm, hmm,” tiin a la zai talh a. Chutia a la zai zel avang chuan a hlinna hruite chu an tawn mar sauh a. An vuakna vualte chu a hnungzangah a vual hel hul mai a. Chu achhapah an tawnna hrui an han kai mar leh sauh chu na a ti ta hle mai. Mahse chu chu Pu Chawngkhupa chuan Krista avanga tawrh nan chuan na lutukin a la hre lo. A ka hnawhna puanchhia an han lakchhuah sak leh chauh va,
                “Ka hnenah hla han sa leh rawh.

                Nunna thu mak tak chu”
                tih hla hi a sa leh ta a. A sawisatute chuan chutia a la zai talh mai chu an run em em a, an phuarna hrui chu an pawt mar leh ta sauh va. Chutah ani chuan ring mangkhengin “Ka pa Khuangzik Abraham,” tiin a au ta vak mai a.
             Pu Khuangzika chuan a au ri a hriat chuan a rawn pan vat a. Chuti tak maia an sawisa a rawn hmuh chuan, “Aw hetiang hian an lo sawisa che a ni maw, a va han pawi tak em!” a rawn ti a. A sawisatute chu an inthiam lo ani ang chu, an tlanchhe zo ta a.
                Tichuan Pu Khuangzika chuan a pang thak lai chu ziahkurin a ziah sak a, a kawl bun leh an phuarnate chu a hlih sak bawk a. A bual fai a, kawr te a hak tir ta bawk a. Chumi hnu chuan Pu Chawngkhupa chuan a pa Khuangzika chu Wool tha mi, Salvation Army Officer kawr ang thuina atan a dil a, a thiam ang tawkin a thui ve ta a. A lining erawh chu Salvation Officer Pu Sapliana fanuin a thui sak a, an peih fel hnu chuan a ha ve ta mai a.
Zion ram nuam an hawng leh ta: Kum 1936 kha Pu Chawngkhupa tan chuan kum pawimawh tak, Krista vanga a tuar nasat kum leh a nun ram inthlakthleng kum tih loh theih a ni lo va, hla mawi tak a phuah kum a ni bawk.
                Pathian thlarau pawlna leh kaihhruaina mak tak a dawng chho zel a, a thinlungah Pathian thu a thlen belh zel a. Tawnghriatloh te, hlimna nasa zawk teleh ze thar ang te a lo thleng zel a. A thil hmuh leh hriat te chu sawi lo thei a ni si lo. Khawvel mi chu sawi loh kohhran mi te pawhin a chunga thil lo thleng chu an awih sak lo va, a thahnemngaihna leh a thlarau dawn te chu rilru kim lo, mi a thiltihah an puh sak a, a thlarau dawn te chu hriatthiam pui ahnekin mi tling nia an ngaihna nemnghettu-ah an hmang ta zawk a, Lal leh Upate phei chuan an thuneihna hmanga khap beh leh tihreh an tum ta hial a.
                Lei lal te’n chutiang tak chuan puhin ngai mahse Pu Chawngkhupa chuan Hmuhtheihlova chu a hmu a, Biak-phak-lohva chu a be pawp pha tlat zawk a, a theih angin han sawifiah mahse a sawt lo. Amaha thlarau rawn inpuanchhuahna chu tisa thilah chuan atna nasa tak, mi dang leh sorkar hial pawi sawi phahah an ngai ta tlat mai le. Tichuan midangte tana mi hnawksak leh khung hran ngai dangte angin Aizawl Jail-ah tantirin a awm ta.
                Aizawl Jail-a a tan lai chuan alawm Pathian fakna hla ropui tak, mi tam takin Pathian pawlna thar leh thlarau lam pur an chawk thinna leh tun thlenga sak hlawh ber pakhat “Aw khawngaihtu Pathianin” tih hla hi a phuah tak ni.
                Aizawl Jail-a a tan rei zawng hi a hriat chian theih loh a, A tan chhunga a chezia leh khawsak danah chuan midangte tana hlauhawm tur chi niin an hre lo ani chek ang chu, Pu Chawngkhupa chu an chhuah leh ta a. Hetia Jail a tan lai leh a chhuah hnu thleng pawh hian a hlimna chu a zual zel a, a nun chu a zalen em em mai a ni. Tum khat chu lovah a va feh a. Thlam chhunga mai leh maipawl awmte chu Jail chhunga awm ang maia zalen lo, khuahkhirhna hnuaia awm ni hian a hre ta tlat mai. Jail chhunga a awm laia a thaw ipik zia leh khuahkhirhna hnuaia awm hrehawm ziate hria in thlam chhunga sal tang hote chu chhuah a duh ta;
                “Zion ram nuam an hawng leh ta an ti e

                I tho van kan zalenna kawl a eng e....
                Tih pahin a thlam bang thlanglam chu a sat thla ta duai duai mai a. Mai leh maipawlte chu chak fahran mai hian an lum thla ta phawk phawk mai a. Ama sawi dan tak phei chuan mai leh maipawl leh bapui lian pui puite chuan an lum pahin, “Halleluiah, kan zalenna kawl a eng ta” an ti thla sup sup mai a ni awm e.
                Chumi hnu chuan ringtu hmasa berte chanchin Tirhkohte Thiltih 4:32 thua tuimah mahni ta bik nei lo va an thil neih apiang intawma, zalen taka an awm thu khan a thinlung a rawn deng leh ta tlat mai. Tumah initsik lo leh inthik lo va Krista zem zen chu thain a hria a, mihring chauh ni lo vin ran leh ramsate nen pawh chutiang veka awm tur chu niin a inhre ta. Tichuan an fairel bela buhfai chu a tham chhuak lawka, kawtkaiah chuan a theh chhuak ta chiam mai a. An ar leh thenawm ar te chuan an tlan ta mur mur mai a.
                A chhungte chuan, “Chawngkhup, engah nge mi arte chaw i theh mai?” tiin an rawn hau ta a. Mahse ani chuan “Kraws-ah chuan unau vek kan ni a, ‘anni’ leh ‘keini’ tih hi a awm hran tur a ni lo ve. Kan nun leh krista tan, kan thih pawhin a tan hlawkna a ni zawk tur ani,” tiin a chhang then mai a, tih leh vak ngaihna pawh an hre lo va ni.

Savawm hliam damdawi a pe:   
Pu Chawngkhupa kawl an buntir lai kha a ni a, kawl bun mahse a duh ang angin a vahpui thei tho va. Nihliap kuang hi a chhip an tah hriam sak a, tiang atan an pe a. Chu chuan fanghma tih angreng te hi chu a nawr phel ve zung zung thei a ni. Tum khat chu Zakhara pa putara’n a vawmtlak (Savawm thang) siama savawm a tlak thu leh a tuk lama a hliam chhui an tum thu a sawi hlut hi a hria a, ngun taka a lo ngaihthlak kiau avangin a vawmtlak siamna leh chhui an tumna lamte pawh chu a hre vek a.  Tichuan chhanchhuak turin a insiam ta. Iodine bur ruak hi a thuah fai a, a thawk khum a, a keng ta a. Chu Iodine bur ruak chu savawm chuan a hnim phawt chuan dampui ngeiin a ring tlat a ni.
                Tichuan a kutkawl bun chung chuan a tiang kawm chu a hawl a, a tlai a tlaiin lo lam chu a pan ta. Lo a zu thleng chu a hah hle mai a, mahse kal thuai tulin a hre tlat si. Savawm awmna tura a rin puk chu a pan a, mahse pukah chuan a lo awm lo. Pukah chuan a lo kal tho a rin avangin puk chhungah chuan a iodine bur ruak chu a dah a, amah chuan puk chunglamah chuan a lo nghak ta a. Nakin deuhah chuan Savawm chu a lo kal ta tak tak a, mihring rim a hria aniang chu a hnar a len ta ruai ruai a, a hmul chu a ding suau suau bawk a. Chutih lai chuan Pu Chawngkhupa chu Puk chunglamah chung kawl bun chungin a thu a, thosi an tam bawk si, an seh luai luai mai a, kawl a bun avang chuan a beng thei der si lo.
                Chutih nak alai chuan Savawm chu a rawn dak chhuak a, Pu Chawngkhupa a hmu chu thinur awm zet hian a inhrosa vel a. mahse puk chhunga Iodine bur ruak chu a han hnim ta, lungawi awm tak hian a hmul dingte pawh chu a khup leh thluam a, Iodine bur ruak bawk chu a hnim leh a, pukah chuan a muzal ta ruai ruai a.
                A tuk khua a lo var chuan Chawngkhupa chuan savawm hnenah chuan, “Thlawhlai lamah chuan kal tawh suh, an lo kap mai ang che. Ramhnuai lamah i kal daih zawk tawh dawn nia,” tiin a hrilh a. Chutia a han tih hnu chuan Savawm chu ramhnuai lamah a kal ta chhur chhur a. Khatia Iodine bur a hnim kha savawm hliam khan a dam phah ni ngeiin a ring nghet ta tlat a ni.
                Hetia savawm a kal liam tak hnu hian Savawm hnu chhui tur te pawh chu thlawhhmaah an lo thleng ve chiah a. Savawm hnu kha an hmu fuh palh ang tih hlauvin a hnu thui fe chu Pu Chawngkhupa chuan a hai reh a, chutah savawm hnu ni awm tak hian ama kalna hnu chu a siam a, thlawhlai lam chu a pan ta a, thlamah chuan a chawl ta a. Nakin deuhvah chuan savawm hnu chhuitute chuan thlawhlai lam chu an rawn chhui thleng a, thlamah chuan an rawn chhui lut ta. Ani Chawngkhupa lah chu thlam tlaitlanah chuan a lo muthlu lup lup mai si a. Chumi an rawn hmuh zet chuan a u Rualhleia chuan, “Aw haw haw, Savawm hnu emaw kan chhui tih nak alaiin Chawngkhupa hnu lek lo zu ni phiang sen a. Amah hi ka kap awrh nag a,” a ti hial a. Tichuan an in aukhawm a, savawm hnu chu an chhui hlawhchham ta a, Pu Chawngkhupa erawh chuan hlawhtling a inti hle thung.
                Savawm hi a ngaina ve reng reng a. Tum khat pawh Pu Thangliana’n Rs 100 in savawm a lei sak a, a duh em em mai a, a kai a kaih thin bakah a changin a lam tir thin bawk a, a hlimpui em em thin a ni.

Chakai Saltang a chhuah: 
Kum 1936 favang dawn hnaih, aiawt chiah hun lai vek hian Lungrang ramah a feh a. Zion saltang chhuah emaw thlarau saltang chhuah emaw lam hian a nun ram chu a deng ta tlat mai a. Chutianga han chhuah mai tur awm pawh chu a hmu lem si lo.
                Lungrang ram, Saitluk lui kam vel ram, ramhuai awm thinnaa an ruat, lo atana an neih ngam mang loh lai chu a ngaw dur khup mai a. A velte erawh chu lo atan an nei hlawm a. Chulai vela lo neitute chuan Saitluk luiah chuan aiawt an chiah deuh fur hlawm a. Tichuan Saitluk lui dung, ramhuai chettlatna nia an ngaihah chuan saltang chhuah tur awmin a ring ta. Luia a zuk kal chuan aiawt a lo awm thluah mai a. Chung aiawt chu a pu chhuak nghauh nghauh a, Aiawt tin maiah chuan a lo tla khat ten tun hlawm a. Pu Chawngkhupa chuan, “nangni ho hi mihringte ang bawka thlemna tawka chhuak leh thei tawh lo in nih hi, in va khawngaihthlak tak em,” a ti a. A aiawt put chhuah ho chu a ha (a chhin) a phawi ta nghauh nghauh mai a. Tichuan chakai chu le an chhuak ta ngiah ngiah hlawm a, ani lah chuan “Chawlhna ram i panin ka rum” tih hla kha ngaw khawk rum rum khawpin a sa bawk a. A mak khawp e a tia lawm- chutia hla a han sa chu Chakai ho chuan mit la lek lovin an thlir thap mai a; an bawppui an kau hak hak hlawm a. “Halleluiah ka lawm e” ti ni hian a hria a.
                Pu Chawngkhupa chuan, “Khai le, Chhimluangah leh hmar luangah in kal ang a. Hetiang hian thu ka chah bawk ang che u. Nangmahni anga thlemna tawkte hnenah hetiang hian thu in sawi dawn nia, “Nakinah chuan in la hlu hle dawn a, cheng khat lai in la man dawn ani,” min ti e- tiin,” a ti a. Tichuan chakai saltang ho chu le hlim takin an vak darh ta sung sung mai a ni.
                Chakai saltang a chhuah hunlai hian chakai hi an lei ngai lo va, zawrh leh lei enah pawh an en hek lo. Patling hian nikhatah siki an hlawh tawk a, siki chuan buhfai tin khat a lei theih thin a ni. Chutiang hunlai atanga thlir chuan Chakai pakhat cheng 1 man han ni mai tur chu awih a har hle ang. Mahse hei tunah chuan cheng 1 chu sawi loh Chakai pakhat pawh cheng 10 man lai te a ni tawh anih hi. Chutianga a lo sawi thei mai chu hriattirtu engemaw tak chu a awm a ni ngei ang.

Savawm nen thlam an intawm: 
Bilkhawthlira an awm tawh hnu, kum 1966 khan rizapah lo a nei a. A vauah chuan thingkawrawng lianpui, bul thlar duai mai hi a awm a. Thlam pawh sa hranpa lo chuan chu chu thlamah a hmang mai thin. Chu thingkawrawng chu a lian em em mai a, tawm hul nana hman mai pawh chu thil tih awm tak a ni. Chutiang anih avang chuan a ni chek ang chu, savawm pakhat pawh hian riah nan a lo hmang ve thin a. Savawm chu a chungah riakin Pu Chawngkhupa chu a bul thlar zawlah chuan a khawsa ve thung a ni.
`               Savawm chuan Pu Chawngkhupa chu a hlau hranpa lo va, a ni Pu Chawngkhupa lah chuan hlauh enah a en bik hek lo. Chu thingkawrawng chu an intawm atan Pathian ruat a ni chek ang chu, intibuai miah lo chuan an intawm a, an chawl dun thin a ni.
                Tum khat chu Pu Chawngkhupa chuan savawm chu hla sak sak a duh ta tlat mai a. A chung lawka savawm a thut vung lai chuan “Ka chhandamtu’n ka aia thih a lo thlang a’ tih hla kha a sak khum ta piap piap mai a. A tirah chuan savawm chuan a hmul chu a din uaih uaih a, mahse Pu Chawngkhupa’n hla a han sak zel chuan a hmul te chu a khup leh thluam thluam a, ngun fahran hian a ngaithla ta a. Chutia Pu Chawngkhupa a zai lai chuan Savawm pawh chuan ngaihnawm a ti chek aniang chu a ngaithla doh doh a, Pu Chawngkhupa chu a rawn pan thla hial a ni. He savawm hian Pu Chawngkhupa rite vaimim chu a eisak thin a, mahse a vaimim erawh chu a eisak ve ngai reng reng lo.
                Ni khat chu Pu Chawngkhupa feh loh niin a thiannu chu amah chauhvin a feh ve thung a. An lova vaimim chu a kek zung zung z, an thlam (thingkawrawng)ah chuan a chhung vum rui mai a. Chu veleh thlam chunga savawm pawh chu a lo chhuk a, fa tlum ber ang hrimin a duh duh a thing ta mai a. A pi pawh chu a nek tlu leh dawn dawn thin a, a duh tawk a ngah hnu chuan a awmnaah a chho ve leh mai a.
                In a thlen chuan le chhuna a thil tawn chu a han sawi a, a thiante chuan mak an ti hle hlawm a. A hlauh leh hlauh loh te an zawt nak nak a. Ani chuan, “Chuti taka min han nek tak nawk nawkah chuan ka hlau ve ni ngei tur a ni, ka hmulthi te pawh a ding ve uai uai mai,” a ti duh lek fang zu nia!
                Buh seng te a lo huna, pawl a lo tlak hnu chuan buh dah nan an lo chhak tlangah chuan Pu Chawngkhupa chuan chhek in a sa a. Nimahse savawm chuan Pu Chawngkhupa chhek in chu a la rawn tawmpui zel a, riah nan a la hmang ve leh tho mai. Buh chunga a lo mu ngut mai a hmuhte pawh chuan Pu Chawngkhupa chuan a hnawt kiang duh bik lo. Tiang chuan a buhzem pawh chu chuan a la tawmpui ta zel chu a ni.

Motor Accident a tawk:  
 Kum 1958 khan Thingdawl khuaah rawngbawlna nei turin an sawm a. An sawmna chu ngai pawimawhin kal a tum ta a. A hmanhmawh em avangin motor remchang hmasaah chuan a chuang ta. A vanduai asiamin Kolasib leh Thingdawl inkarah chuan an chuanna motor chu a accident ta hlauh mai! Pu Chawngkhupa pawh chu a inhliam na fu a, a ban ruh leh a ke ruh a tliak a, amah pawh a chau hle. A kawhchungah thi a tling ni awmm tein an hria a. Khawmpui hman a tum teh lul nen hmangthei zia zang a ni ta hauh lo mai.
                Doctorte ngaihah chuan na tak mai a ni a. Mahse a nunah chuan Pathian fakna hla sak a lo lut ta tlat mai. Doctor hnenah chuan, “Daktawr, ka zai dawn e,” a ti a. Doctor chuan, “I zai chuan i thi ang, i kawchhungah hian thi tling a awm a, zai reng reng suh,” a ti a.
                Ani Pu Chawngkhupa pek lah chuan, “Ka thih tak leh ‘Siai taka’ kan ti anga a tha ting mai a lawm,” a ti a, a zai lui ta a. Natna nasa takin a phuarvel lai chuan he hla chang hi a sa ta a.
                Heta tangin chatuan thlengin,

                He nunna tui hi a luang;

                Tho leh faten a tui thianghlim,

                Chatuanin an in tawh ang.........
                Chu mi hla a han sa chu a hlim ta em em mai a. Natna khum nia miten an ngaih chu Lalpa nen chuan ‘Bethel’ ni hian a hre ta a; harsatna leh mangannate pawh chu malsawmna hnar a lo ni ta zawk a ni. Doctor te phal lo chungin zai lui mahse a taksa chuan a tuar reng reng lo, zawi zawiin a that phah hlauh zawk a ni.

Rul a man:  
Pu Chawngkhupa hian Rulngan te, rul hlai te, rulvankai leh rultuha te hi a kut lawngin a man a, a awrh mai thin. Rulngan phei hi chu Mizorama rulah chuan a hlauhawm ber leh tur nei tha ber, a chuk chu thih ngei ngeina nia ngaih a ni. Chu vang chuan kan pi leh pute atang tawhin ram lama thangchhuahna tura ramsa kah ngaite zingah chhiar tel a ni. A fingin a che rang a, a tleng chak bawk si a, a tui awp lai ngat phei chu a kawlh em em a, a hlauhawm zia hi hrilhfak a tling a ni.
                Aizawlah pawh kum 1973 lai vel khan rul ngan a hrang a. Vantlang leh sorkar lam hotute pawhin an buaipui hial a ni. Tumkhat pawh pa pakhat hian bepui a lo va. Bepui bukah chuan rulngan chal khi raih tawh mai hi a lo awm a, a bengah a chu ta tlat mai. Ani lah chuan rulngan chuk chu thih ngei ngeina a ni tih a hai si lo. Tichuan le, thi tho tho dawna a inhriat avang chuan thih leh thih tiin a beng chu a hlek ta hlawk mai a. bawmah an khung ta a, rulngan tur chu a lo chak viau ni tur a ni, a tuka an han en nak chuan a beng hleh chu an dahna bawmah chuan a lo vung khat thur e an ti nia.
                Ram buai lai kha a ni a, khaw tam tak an sawi khawm a, khaw kar kawnga kal tur leh zin veivak tur reng rengte chuan zinvah phalna ‘movement permit’ an neih a ngai a,  sipaiin an duh duhnaah an lo check a, permit nei lo chu an man mai zel bawk a, movement permit nei lo tan chuan chhuahvah theih pawh a ni lo.
                Chutih lai vel chuan Pu C hawngkhupa chu Thiltlangah a awm a. Bungtlang Grouping Centre, Khawnglung venga khawmpui chhim turin an sawm a, an sawmna chu a ngai pawimawh si, kal a tum ta. Mahse a kal hmain Thiltlang Middle School Headmaster Pu Laltawnga te sahriak a va dil a. Anni chuan pava chanve dawn lai hi an lo pe a. CHumi keng chuan Bungtlang lam chu a pan ta a.
                Bungtlang a thlen hma deuh chuan a hma lawka kawnglaiah chuan Rulngan lian zet mai hi a lo tla thlawrh mai a. Pu Chawngkhupa chuan rul chu a man lawk a, a awrh ta mai a. Mite hlauh leh tih em em Rulngan awrh chung chuan khuaah chuan a lut ta.
                Check Gate-a sipai duty, mi veivak apiangte hnena vin zet a “Movement Permit” lo ti tuarh thinte pawh chuan Pu Chawngkhupa rulngan awrh hnuang mai, a duh chang changa a kut phaha sahriak liah tir leh zeuh zeuh thin an hmuh zet chuan, “Het... Are” an ti a, Movement Permit awzawng an dil lo. An tawlh kiang a, “Jao, Jao, Jao” an ti vat mai a ni. Rulngan chu Pu Chawngkhupa Movement Permit atana Pathian pek chu lo ni rengin.
                Hetih lai hian Pu Chawngkhupa chuan Zawlnei Isaia’n “Ka tlang thianghlimah chuan intihnatna reng a awm tawh lo vang..Naupangte chu rulmuk kaw kotlangah an tualchai ang..” a tih kha a rilruah a lang lian ber a. Mihringte chuk hlum thintu rul tur neite nena inngeih taka awm theih chu a tum tlat thin a ni.
                Tum khat pawh Pu Hmingthanga te nen an zin ho va. Kalkawngah chuan rul an hmu ta. Ani Pu Hmingthanga te chuan, Rul, rul, rul” an ti chul a, thah tumin an inlek phek ta a. Mahse Pu Chawngkhupa chuan a phal awzawng lo mai. A va pan hnai a, awlsam te hian a va man ta mai a. “Miin an hlau vang,” “Mite a chu palh ang,” ti tea paih bo tura an ngen pawhin a awih duh thak lo.
                Pu Chawngkhupa’n rannung leh ramsate a thunun thei hi a mak hle a. Chu aia mak leh zual chu anmahni rannung leh nungchaten amah Pu Chawnga an ngaina tlat mai hi a ni! Kum 1954 vel kha a ni ta awm e, Pu Chawngkhupa chu Dawn khuaah a zin a, Pi Thanghnuaii te inah a thleng a. Chuta a thlen chhung zawng chuan sava zinga lian ber pawl, Varalthi hi  a thlen inah chuan a lo lawi ve tlat mai thin a. Chhunah chaw zawngin chhuak mahse a lo haw leh mai thin. Pu Chawngkhupa a haw hnu chuan a thlawk bo ve leh ta mai a ni.

Nupui fanau chungchang: 
Pu Chawngkhupa hi Mizoram dung leh vangah chuan a hre lo pawh an awm awm lo ve. Amaherawhchu a nupui fanaute erawh chuan hriat an hlawh lem lo. Kum 1932-ah a nuin a thihsan a, kum 1949-ah a pain a thihsan veleh a. A nu leh pa te hi an dam rei lo viau nain an dam chhung chuan Kristian tha tak an ni. Kum 1932 May thlaah nupui a nei a, a hming chu Dorumi a ni. Dorumi nen hian fa hengte hi an nei:
1. Vanlalhruaia : Hei hi an fa upa ber a ni.
2. Vanlalthlira : Ani hi a pian hmain a hming a lo sak lawk a ni a. ‘Van Lal khi kan thlir ber a ni a’ tia a lo sak lawk a ni
3. Nilniali : A fanu hmuh hmasak ber niin a hming hi a danglam viau mai a. Heti taka danglama a sak nachhan chu hetiang hi a ni: Van ramah chuan mipui an tam em em mai a, chuvang chuan hming inang a tam lutuk a, a buaithlak hle. Chuvang chuan mi la put zen zen loh tur hming danglam bik “Nilniali” tih hi a sa ta a ni
4. Nialnuala : He a fapa pawh hi Nilniali hming a sak ang deuh bawka a sak a ni. Vanram hming ti famkimtu atan tiin Nialnuala a sa leh a ni.
5. Vanlalpari
6. A fapa naupang ber chu hming nei hman lovin a nausen laiin a thi.

Miin an sawi dan:
Pu Chawngkhupa hi Mizo pa lar ber pawl a ni a. A vak zau bawk a, a chanchin ngaihnawm tak tak sawi tur hria pawh an tam hle mai. “Thlarau mi Chawngkhupa” tih ziaktu Pu RK Lalhluna’n a lehkhabua a tarlan, Pu Chawngkhupa chanchin mi hrang hrang sawi te leh internet lam a mi te sawi thenkhat hi i han tarlang teh ang:
## Pu Chawngkhupa hi kum 73 lai ni tawh si, la chak deuh mai a ni a. Kan in atanga Pu Thangkima in thleng, metres 35 vel, step chho ulh takah a khuang beng chungin a khawngkhaw bai chhuak zak thei zu nia
-Upa V. Kapliana (Lunglawn 5.8.1982)

## Pu Chawngkhupa hi mawl angreng taka lang, mahse mi mizia leh rilru hre thuai thei mi a ni tlat! Bawng rilru pawh a hria. Sawiluaia Bawng, tuma kaih ngam loh pawh hmai siin a en reng a, awl tein a kai mai a ni. Rante hi, mi an hriat chian loh vanga kawlh mai a lo ni
-          Upa Liansanga (8.8.1982)

## Mualthuam atangin Tlawng luiah, Sertlangpui kaiah len dengin ka kal a. tui chu a lo len em avangin ral leh lamah pawh chuan deng turin ka kai thei lo va. Mualthuam lam kamah hlir len chu ka deng ta a.
Chutia len ka den lai chuan Sertlangpui kai lam  atang chuan khuang a rawn ri thla tlang tlang a, ‘tunge maw ni dawn chu aw’ ka ti rilru a. Nakin deuhvah chuan Pu Chawngkhupa chu a lo lang ta hlawl mai a. Tui luang ri a rin em avang chuan ka hre thei chiah lo na a. Khuang chu a vaw ri tlak tlak reng a, a zai zel ni hian ka hria a. Kai theih rual nia ka hriat loh avangin let leh mai se tha ka tih sak zawk a; kei pawh chuan len ka deng zui ve leh ta mai a.
A lui kuang a tein a khauh em em mai a. Tui hleuh thiam tan pawh bawngbawr chung chuan kai ngaihna a awm lo va ka ngaih lai chuan ka len ka han vawrh, ka hrawm khawm leh tur ka kun zawk chhung chuan Mualthuam lam kamah chuan a lo kai hman der tawh a. Sertlangpui lam kama la awm tura ka ngaih avangin ka en hmasa nghe nghe a. Mahse huh awm hmel pawh pu chuang lovin a in ah bawr dan ngai bawk chuan a lo kai der mai chu mak ka ti em em mai a. Lui kainaah pawh Pathian chuan hruaiin a vantirhkohte a suanpanel tir anih hi ka ti ta ngawt mai a; ka ngaihsan phah lehzual ta a ni,” tiin ka thian pakhatin min hrilh
      -Chhingdailova (M/S Teacher, Thiltlang)

## T.T.I. Aizawla Learning Episode Illustration training kan neih laiin kan thian pakhat chuan hetiang hian a sawi. “Tuirial kam, Pu Chaltuahkhuma huanah Savawm hian changkel (changel balhla) hmin hi a lo ei tuam tuam mai a. Pu Chawngkhupa chuan ei ve a duh a ni chek ang chu, a va pan phei a, Savawm chuan a lo ui nasa mai a, an in pawt laih laih a, a tawpah Pu Chawngkhupa chuan a chang ta zawk a. “Kei pawhin ka ei ve duh a, nang chauhin i ei bik tur a ni lo,” a ti a ni. Chutianga Pu Chawngkhupa’n a chan tak zawk hnu pawh chuan a then chu a pe let ve leh ta a ni,” a ti
Pu RK Lalhluna, Padma Shri Awardee (27.5.1983)

## Pu Chawngkhupa ka hmuh hnuhnun ber chu Kulikawn ah ani a, Pu Mâta thih khan a ni nghe nghe. Thalai zingah khawhar in alo riak ve a, a mutbu a rawn inpu lut bawr ve hle.
             A titi kan ngaithla thap… inchulh mawlh mawlh pah chuan, “Hmai hnawih (lotion) hi zanlam hnawih chi leh chhun lam hnawih chi a awm a,” a tia, ati a. Chutah amit chhungah a tilut palh emni teh reng… a mit thip ti lutuk chu a phih a phih mai a, “Chhun lama hnawih chi ka hnawih aniang,” a ti a ti ta mai a, a khawngaihthlak khawp mai.
Ramhnuaiah Savawm nohruai kianga a riah thu a sawi pah chuan, ” Apui chuan min liak lep lep a,” a tia, “Hetiang hian,” atia, ka cousin Frankie Lawmkima Sailo (fam) biangah an liak hluai mai chu..a uak tiar tuar mai mawle hairehai.
 Mut ahun a, tawngtaina a nei a, thosi lakah inriak te (amah tiamin) veng turin a dilzo te te a, amah chuan thosilen a zar thaks. A hlimawm ve thin khawp mai.
 A tuk maiah Ngaizel khamah Saikhamakawn lam pana a kal chu kawngkawi a kal ngil a (an ti) khamah a tlahlum ta anih kha. Ka ui khawp mai.
-Henry Vangchhia @misual.com

## Pathian a rinna leh a innghahna hi a ropui khwp mai. Tum khat chu ka nu(Nurse)in a sawi a. A kut a rawn ti pem a. Damdawiinah a rawn kal a. Damdawite kan hnawih hnu chuan a tawngtai ta a. ‘Ka u, ka hliamte hi nurse ho hi han tuam tir nghal law law ta che,’ a ti ta mai a, tuamsak lo har tak a ni a ti. Hei hian mihringah nilo Pathiana a innghahzia a tarlang chiang hle in ka hria.
-Son of God @misual.com

Vawikhat pawh uithak a vei a, UPC a baptisma a chan chuan a dam tur thu hrilhlawkna a dawng a ni awm e. An hnim pil a an tawngtai lai chuan a vaukam lehlam ah alo chhuak ta daih mai a. Mahse a uithak chu a dam ve hmakss…
A hmutu te sawi dan chuan Silcharah a kal a, vaiho auto pu ho in fare vel an dil ngailo anti. Sadhu tiin a duhna thleng thleng an hruai mai thin ani awm e.
                - covenanter @ misual.com

## Pu Chawngkhupa hi kan tet laiin kan khua ah a lo kal thin a.Pa mak danglam tak chu a ni phawt mai. Rannung, a bikin Rul,a te deuh leh a lian deuhte,maimawm lianpui te hi a iptepui ah a rawn ak thin a.Thlen in bik deuh a nei thin a,a rulte chu bawnghnute te a pe thin a ni.Hlau deuh chung chungin hla deuh hlek atangin kan kil tuau tuau thin.
A tawng tamlo thin khawp mai. Mi a te pawh a ang lek lek thinin kan hre na a,kan hmuh thin dan tak chu Pathian mi,thil mak tak ti thei,Rulte pawh control thei ah kan ngai thin. Khatih hun lai khan Camera click III bak chu hmuh tur a la vang khawp mai a,click III pawh kha mi 2/1 bak chuan an neilo leh nghal.Chuti nilo se a thlate kha lo la thin tur hi ka ni a,ka ui ta ngawt mai.
Khatiang Pathian mi kha neih leh a va chak awm em ! Tunah zawng kan chang kang ta lutuk a,kan puithuna leh kan urhsunnate kan pet dar zo tawh a,Pathian ngailo ang maiin kan leng ta hlawm ni maw ka ti deuh !!
-Bakvawmtepu @ misual.com

## Vawikhat pawh tirhkoh pakhat nen khaw kar kawnga an kal laiin an chau ve khawp mai a, Pu Chawngkhupa chu a tawngtai a, motor a dil ta a. A kalpuipa chuan chutiang rampalaileng motor kawng pawh awmlohna ah chuan a tawngtaina chu Pathianin a chhan sak hi a’n ring lo mai mai khawp a, mahse mihringte’n a theihloh nia kan ngaih hunah hian a ni Pathian chuan a ropuina a rawn puan chhuah thin. Chutah le! savawm lian tak mai pahnih hi an rawn lang ta hlawl mai! An hmaah chuan an thu ta vung mai a. Pu Chawngkhupa chuan “Hei le, kan motor dil chu a rawn thleng ta, chuang ang le” a ti ta mai a. A kalpuipa chuan a hlau nasa mai, mahse Pu Chawngkhupa chuan chuang tura a nawr luih tlat avangin savawm chungah chuan an chuang dun ta a, reiloteah chuan an kal tumna khaw dai chu an thleng ta mai a. Savawm te pawh chuan an let san leh ta mai a ni. Mak deuh mai chu he khua ami te hian an khaw ram chhunga savawm an awm awm reng reng zuk han hre hauh lova.
A taka ka hmuh ve ngei vawikhat pawh kan veng biakinah a rawn inkhawm ve a, inkhawm lai chuan biakin chhungah sava (tlaiberh) a rawn thlawk lut ta a, a thlawk kual a, Pu Chawngkhupa tiangah chuan a fu ta vang mai a. Inkhawm chhung zawng a tiangah chuan a fu a, inkhawm ban veleh a thlawk bo ve leh ta mai a ni.
-          Bigdaddy Hmahmatea @Tuingo.org

Pu Chawngkhupa’n mi a te kawl a phelh sak:
Pu Chawngkhupa danglam bik riauna leh a ngaihsan awm em emna chu a rawngbawlna tlawm leh hnuaihnung bik nia lang, mi nazawng tih peih loh leh tih ngam loh, mi chan chau berte thlarau nun zu hriatpuia  dawm kan leh khaichhuah hna tlin taka a thawk thei thin hi a ni. Chutianga hna hrehawm tak a thawhte zinga ropui zual chu  mi a, kawlbun tir tawh engemawzat a phelhsak chu a ni
Tun hma chuan mi a, rilru kim manglote hi mi dangte tana an hlauhawm loh leh an hnawksak loh nan kawl an lo buntir thin a. Thir kawl an siam thiam loh avangin thing kawl an tuk sak thin a, heng kawl atan hian an harh chhuah leh hmana anih ringin Thingthiang te hi kawl atan an tuk thin. Chutianga kawl an buntir tawh chu harhchhuah leh lam aiin zual lam an pan duh zawk a. An bawraw tawlh tawlh a, an balin an tenawm a, an rim lah a chhe thei hle. An dam rei leh an chhungte tan an hnawksak rei ting a ni duh viau mai. An bula reilo te awm pawh a huphurhawm viau thin reng a ni. Chutiang mite hnena rawngbawl tura koh a han ni tlat mai te hi Pu Chawngkhupa ropuina leh ngaihsan awm em em na chu a ni.
 Pu Chawngkhupa hian mi a engemawzat kawlbun a phelh sak a, chung mite chu Pu Laihnawka te, Nl Khuanghnuni te, Pu Salhermunga te, Pu Zakhara te, Pi Lalengi te, Pi Zaitluangi te, Pu Vanlalbuka te, Baktawng khuaa thirdeng te, khawchhak lam mi pakhat te an ni a. Heng kawl bun a phelh sak te hi an harh hlen tlangpui a ni.
Heng kawlbun tirte hi Bawrhsap, lal leh khawtlang hruaitute thu lo chuan phelhsak mai chi a ni lo. Chutiang mawhphurhna chu la ngamin an tuar ai pawh tuar huamin an kawl buynte chu a phelhsak ta thin a ni. Kawlbun phelhsak a tawk mai an ni hlawm lo va, enkawl zui ngai tak vek an ni. An kawl a phelhsak hnu hian Pu Chawngkhupa hian a bual fai a, a tul dan ang angin a enkawl zui thin a, heng mi a te a buaipui dan hi a rawngbawlnaa ropui ber leh thlarau mi anihna tilangtu ber a ni.
Pu RK Lalhluna’n a mit ngeia a hmuh pakhat chu heti hian a lehkhabu ziakah a tarlang. “Lunglawn lal fanu Lalchhawnthangi, a nulat laia nula fing leh hmeltha chuan pasal a neiha fa pahnih a neih hnuah rilru lam buaina a nei ve tan tlat mai a, a pasal leh a fate tak ngial pawh chu a hre tawh lo va, silhfen inbelna chang lah a hre hek lo. Zun leh ek thiar nachang pawh a hriat loh avang chuan a inchiahpiah nuai mai a, a balh zia pawh namen a ni lo. A lu te chu a hreu nguk mai a, hrikte chuan khuang hi an chawi mup mup reng mai a, chhung leh khatte tan pawh enkawl peiawm loh tak tur a ni.
Nimahsela Pu Chawngkhupa zet chuan thinhrikna leh lungtenna reng nei lovin duat takin a enkawl thei a, hmangaihtaka bawihsawmin tui a chawi a, a tuichawi ngei chuan a bualfai thin a. Chaw a ei duh lohte hian naute chaw hrai tak hian a sehsawm a, a hrai mai thin a. Thui takte hi a pua a, a zinnaah te hian a hruai mai thin a, tlin tak maiin a enkawl thin zu nia” tiin.

A nuna entawn tlak te: 
Pu Chawngkhupa pian zia, a lo zikchhuah dan leh a khawsak dante thlirin mi chhuanawm leh ngaihsanawm anihna tur a vang hle a. Amaherawhchu a nun pumpui maia Pathian a chawimawi thin te, rinawm taka Isua hnung a zui thin te, Pathian a rinngamna te chu Pathianin mal a sawm a, Mizo hnam awmchhung chuan a hming hi a dai ngai tawh lo ang. A nun hi ngun taka chik chuan entawn tlak anihna lai a lo tam viau mai a, chung entawntlak lai te chu i han thur chhuak dawn teh ang.
Mi taima tak a ni: Pu Chawngkhupa hi mi taima tak mai a ni a, hnathawh hreh a nei ngai reng reng lo. Rawngbawla a zinnaah te pawh hna a thawk bawrh bawrh zel a. Mi thil neih, an bungbel leh an phurh hlan ilo te hi ngun deuh maiin a en a. Thlangra, Fawng, Em leh Paikawng chhia engpawh thawm that ngai a awm em tiin ngun takin a en a. CHutiangte a lo awm anih chuan a siam that sak thuai thuai thin. Thlawhhma a lak lai pawhin a duhamin a duhthawh thei hle thin a, a taihmakna hi entawn tlak tak a ni.
A huaisen: Pu Chawngkhupa hi a huaisen hle mai a, a hmaah tuarna tur leh tihduhdahnba lo thleng dawn mahse a zam mai ngai lo va, Pathian hming avang chuan huaisen takin a hmachhawn ngam zel zawk a ni. Ramsa kawlhte hlauhawm zia hi a hai bik lo va, mahse Pathianin a venhim a rin tlat avangin huaisen takin a tawn zel mai a, ramsa hliam te pawh thianah a siam thei zel mai a ni. Heng zozai hi mi huaisen leh Pathian ring ngam tan lo chuan tih theih tur chi niin a lang lo.
A tuarchhel: A tawrhchhel zia hi sawiin a siak lo va. Tihduhdahna leh tuarna hian a ti tlawm zo lo va, hrehawmna chuan a tudai thei hek lo. Mi a leh rilru kim lo tawp tak tak te han bawihsawm leh buaipui a peih em em a, nasa tak leh hrehawm taka an tihduhdaha an sawisak pawhin chhel takin a tuar tang tang zel a ni.
A zaidam: Miin an tihduhdaha nasa taka an deusawh changte pawh hian a thinur ve duh lo va, phuba lak leh thungrulh ve duhna reng a nei ngai lo. Zaidam leh hmangaihtakna nen a dawh mai zawk thin. A naupan laia amah vela tiduhdah thintu te pawh eitur a neih chuan a pe ve zel zawk thin tih kan sawi tawh kha. Isuan biang lehlama bengtu hnenah chuan lehlam pawh dawh tura a zirtirna kha a vawng nung tlat a, amah tiduhdah tu te chu thatnaa hneh let a tum tlat thin a ni.
 Fing tak si, mawl tak angin a awm thiam: Pu Chawngkhupa khan lehkha a zir sang lo va, a nunphung leh a khawsak dan pawh mawl tak tih mai tur a ni. Amaherawhchu fing tak, thu zawhna harsa tak tak pawh let thla zung zung thei khawpa thluak nei tha, mi rilru sukthlek leh an zia man chhuak zung zung thei mi a ni. Mawl tak angin lang mahse fing tak a ni a, “Lalpa tih hi finna bul a ni,” tih hi amahah khan a chiang hle awm e.
 Kohhran a zah thiam: A nuna entawntlak tak pakhat chu kohhran a zah thiam em em kha a ni. Mi tam tak chuan an tui deuh lai leh an khah deuh changte hian hruaitute an sit a, an hnuaia kun hi an duh lo thin a, hruaitute nek zawng deuha thusawi te an ching hle thin. Pu Chawngkhupa erawh hi chuan chutiang a ti ve ngai lo va. Hruaitute chu a zah thiam em em a, nek chepa a awm lai pawhin kohhran hruaitute chungah a thinrim ngai lo. A zinna reng rengah mihlim vak vel ang lo takin kohhran a bel tlat thin a ni.
              A inngaitlawm: A pianphung leh a rualbanloh dante chu a hai lo va. Pathian chuan inngaitlawm leh thuhnuairawlhte chu a lawm thin tih a hria a. Chuvang chuan a thinlungah inngaihtlawmna a lian em em a, mawl tak leh tlawm taka nun hi a tum tlat thin.
Tawngtai mi a ni: A nuna entawntlak em em mai chu tawngtai mi a nihna hi a ni. Zawlnei Jeremia ang maiin a tawngtai tap hluam hluam thin a, Rinna nghet tak neia Isua pawh ‘Ka u” tia ko ngat, engkima Pathian rawna tawngtai zel mi a ni.
Mi hlim thei tak a ni: Khawiah pawh awm se a hlim reng mai a. Pathian rawngbawlna avangin nupui fanau te bulah pawh a awm hlei thei lova, mahse a hlim em em thin. Jail chhungah pawh a zai reng thei tlat a ni. A chungah engpawh thleng se, Pathian remruatah a ngai tlat a, hlim takin a hmachhawn mai zel a ni.

Chaklo chung pawhin: 
A kumte a lo tam chho ve deuh bawk a, Pu Chawngkhupa chuan kum 1984 atang khan hrisellohna eng eng emaw a chhar ve tan ta. Mahse heti chung hian Pu Chawngkhupa hian Pathian rawngbawl ngawl a vei tlat a. Chaklo chung pawha Pathian ringngama a rawng a bawl fan mai hi a entawntlak hle ani.
Kum 1984-ah khan tum khat chu thiin a luak chiam mai a, a ek a thi tel bawk a. Kar lovah a chau ta der mai. Tlawmngaih chhuahin Pu Lalzarliana Managing Director, MSIDC Aizawl chuan Durtlang damdawiinah a dah ta a. Enkawl pawh an la enkawl fumfe meuh lo tih chuan ama thuin a lo chhuak daih mai a. La tha tak tak hek lo le, Aizawl veng pakhatah chau deuh mai leh huh hluam chung hian kawr bulah a lo let reng hi tlangval thenkhatin an hmu a. Tichuan an han bawihsawm vel a, a lo harh leh ta a.
Chutianga buaipui ngaikhawpa a bawrhsawm lai chuan Pu RK Lalhluna leh Pu GS Karki te, Khatla Biak ina an inkhawm turin tlangval pakhatin Pu Chawngkhupa a lo kai mek an hmu a, chumi chanchin chu hetiang hian Pu RK Lalhluna chuan a sawi.
“Pu Chawngkhupa chu kan han dinchilh a, a kalna turte kan zawh hnu chuan Lunglawn atanga kal kan nih thu te, Lalchhawnthangi thih tawh thu te kan hrilh a. (Lalchhawnthangi hi a hmaa kan sawi tawh mi anglo a buaipui em em, a zun leh ek te a thiar sak a, duat taka a enkawl thin kha a ni). Pu Chawnga chuan engmah a lo la hai hauh lo mai a. “Ekhai Chhawni chu ka va ui tak em!” a ti a. A kun ta nghat a. Chumi hnu reiloteah chuan kan kalna tur lam chu min zawt a.
“Pu Chawngkhupa chuan Khatla kohhran an hlim hle nia a hriat thu leh chuta inkhawm tur chuan kal a tum tih min hrilh a. Tichuan kan kalpui ta. Biak in thlen hma deuhah chuan tunhmaa a lo khawsak fo thinna Upa pakhat inah kan luh pui a. Anni chhungkua chuan an lo khawngaih em em a. A thawmhnaw huhte chu an thlak sak a, kawrlum an hak tir ta a.
“Chutia an thlak fel hnu chuan inkhawm chu a tum ta. A chauh em avangin chu kohhran upa te chhungkua chuan an phal lo hle na a, inkhawm chu a tumruh em avangin min zui chhuak ta a.
“Biak in a han thlen chuan inkhawm Chairman chuan a lo hmu thuai a. ‘Zaninah hian Pu Chawngkhupa kan zingah a lo tel ve theih avangin a lawmawm hle mai. Chuvangin tawngtaina hun chang teh se,” tiin a sawm ta a.
“Pu Chawnga chuan a tawngtai hmain thu tlem a sawi a. “Ka taksa hi a chak lo va, kohhran ho hi kawng engkima ka innghahna te in ni a, chuvangin min lo tawngtai sak thin turin ka ngen che u a ni,” a han ti hmasa te te a, tichuan thiam tak maiin a tawngtai ta a. A tawngtai zawh hnu chuan a thutnaah a phei leh a, a chauh deuh avangin a muthlu ta mai a.
“Inkhawm chu a rei fu naa, chuti chung pawh chuan Pu Chawnga chu a la muhil tlat mai a. Ban a hun pawh chuan a harh thei ta reng reng lo mai. Tichuan inkhawm bang hnukhawi ho chuan an han tawngtai nual a, mahse an kaitho hleithei chuang lo. Biak in atang chuan tlangval hovinPu Malsawma te in lamah an zawn thla a, chuta tang chuan Civil Hospital lamah an phurphei ta a.
Doctorin a han en chian chuan chak lo leh thisen pawh nei tawh mang lo hialin an hria a. Mahse thisen pek hmain ama thuin a lo chhuak leh a. Pathiana a innghah zawh em avangin a ni chek ang chu a tha chho leh ta mai a, rawng pawh a theih ang angin hmun hrang hrangah a bawl chho leh ta mai a ni.
A hun tawp lam: Hmun hrang hrangah kum engemawzat chhung chu rawngbawlin a vak chhuak leh a, a chaklo chho hle. Tichuan kum 1990 khan Ngaizel khamah a lum hlum a. Pathian mi ropui, Zofate ngaihsan rawn leh Mizo Kristian te hla ropui “Aw khawngaihtu Pathianin” tih hla Pathianin a pek Pu Chawngkhupa Ralte Kawlni (Helhlah) chu chaklo chunga rawng a bawl tawk tawk laiin rawng a bawl sak Pathian chuan a ang chhunga cheng tawh turin a lo seng ta a ni.

Courtesy : 
1. Thlarau Mi Chawngkhupa -by RK Lalhluna Padma Shri Awardee 2nd Edition 1985
2. Misual.com
3. Tuingo.org
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

               
               


7 comments:

  1. A ngaihnawm hle mai. Ka hnuk a ti ulh thei hial a lawm le.

    ReplyDelete
  2. Drops of my tear are rolling down when I read the story of this Chawngkhuapa in Mizoram State and of Chawngkhama (Congkhama) in Chin State who are our true Christian forefathers persecuted in the early era of Christianity in those states. In any ways, Christ Jesus, our Savior has been glorified through both of them.

    I cannot complete reading up this whole story because I am deeply saddened and happy at the same time. I'll keep up reading. Thank you very much,, Gilbert for your commitment to collect this precious story.

    ReplyDelete
  3. Ka chhiar tum ang in k chhiar thlot lo. Ka tet lai atanga a chanchin ka lo hriat leh ngaih ropui voi khat a chan chin ka chhiar ve theih a lo pho chhuak tu hi k lom a mahse thiam ka ti thlawt lo che

    ReplyDelete
  4. Replies
    1. LALPA mite hi chu anlo ropui ani Pu chawngkhupa chanchin i lo dah hlauh chu ka va lawm tak em!

      Delete
  5. He tianga Pu chawngkhupa chanchin chhiartheia a awm hi,a dah tu chungah ka lawm hle ani, Thlarau lama kan mi hmasa te hi anlo ropui khawp mai, ngaihnawm,bengvar thlak tak zet ani e.

    ReplyDelete