Monday, July 8, 2013

ROBERT ARTHINGTON

Tun tumah hian he mi hausa, a sum leh paite Chanchin tha hril nana hmang zotu Robert Arthington-a chanchin hi kan ziak ve leh rawih dawn a. Thulaknate chu Arthington-a chanchin tawpna Issue-ah ka tarlang leh e.
            Pian leh murna: Robert Arthington hi May 20, 1823 khan England rama Leeds khawpuia Beer siamchhuaktu hausa tak Robert Arthington Sr leh Maria Arthington te fapa neihchhun niin a lo piang a. A nu leh pa te hi Society of Friends (Quakers)ah a kul ataia inhmang an ni. A pa hian Leeds khawpuia Hunstlet Lane-ah Brewery (Zu thlawrna) lian tak mai a nei a, hei hi an thlahtute atanga an inrochun an sumdawnna hlawk tak chu a ni. Zu siamna atanga an hausak em avang hian Robert Arthington-a pawh hian Cambridge-ah College a kal theih phah a ni.
            Zu sak an bansan: A nu leh pa te hi Kristian pawl pakhat Quakers-a a kul ataia an inhmang chunga zu thlawr hna an thawk hi hrethiam lo kan awm mai thei. Hriattur chu hetih hunlai (kum zabi 19-ma tirlam) hian zu zawrh leh in hi thil pawiah miten an la ngai lem lo va, kohhran pawhin a sawisel ngai lem lo. Ṭuakers ho hian thlatin Arthington-a inah hian inhmuhkhawmna an ne9i thin a. Hetia an inhmuhkhawm hian Beer te an inho thin hial a ni. Mahse Arthington-a’n college a kal lai hian mi fekfawn deuhte chuan Kristian inhlawmkhawm ṭuakers a an tel chung si a Zu saa an in chhek hausa hi an sawi sel tan tawh a. Chumi atang chuan a pa Robert Arthington Sr chuan zu siama eizawn hi a rilru chhungril tak atanngin tha lovin a hriat a, chutiang bawk chuan Ṭuakers member dang rilruah pawh an inhmuhkhawm apianga beer an in thin te, Pathian rawngbawl chung si a beer an siamchhuak reng si ngaimawhna chu a awm a. Tumkhat chu inkhawmnaah beer an inho leh a. Chutih lai chuan Ṭuakers member John Prietman-a chuan beer bel lianpui mai chu a leih baw ta vek a. Robert Arthington Sr. pawh chu thinrim ahnekin a rilru a siam fel a, tichuan kum 1950-ah an chhungkaw sumdawnna hlawk tak, Beer siamchhuahna chu a khar ta hmiah a ni.

            Rindan in anlohna avangin a nu Maria Arthington-i chuan kum 1938-ah  a chhuahsan a, hemi hnu hian a Robert Arthington-a te unau hian Ṭuakers chu kum 1848-ah an chhuahsan veleh a. A pa erawh chuan a dam chhungin Leeds khaw Ṭuakers pawl ziaktu hna rinawm takin a thawk a ni. Robert Arthington-a’n Ṭuakers a chhuahsan hnu hian South Parade Baptist church a bel zui a, mahse eng kohhranah mah a hming a ziak lut lo.
            Zirna lam: Robert Arthington-a hi khawvela University lar Cambridge University-a inzir a ni kan tih tawh kha. Science lamah a tui em em a, Tangka chi hrang hrang zirna Çonchology’lama a tui em avangin Coins lam chu a hre hle a, Pawisa thir tam tak lakhawmin chung a pawisa thir lakkhawm te chu an inah a chhung vum thur thin a ni. A zirna lamah hian tui viau mahse Anglican Kohhrana awm anih ve loh avangin ‘degree’pawh a dawng ve thei ta lo a ni.
            Chhungkaw lam: Robert Arthington-a hian pianpui unau hmeichhia pathum a nei a. A unaunute pahnih hi fa nei hman lovin an thi a, pakhat Phoebe erawh chu fa nei lovin upa tak thlengin a dam a, Phoebe hi sakhaw mi tak inren em em leh fahrah leh mission lama sum tam tak thawh thin mi a ni.
            A nu leh pa te hian inhnaih tein an thihsan a. Kum 1864-a a pa Robert Arthington Sr. in a thihsan khan a ro Pound 200,000 chuang chu Robert Arthington-a hian a chang a ni. A nu leh pa te nen an chenhona Hunstlet Lane-ah hian a khawsa zui reng a. Mahse a nu leh pa te’n an thihsan tawh bawk si, chu achhapah an chhungkua hi thil hlui paih mai mai lova vawng tha reng chi an ni a, chung an thil dahthatte chu a tam tham em avangin a hnawk ta viau a, chubakah an veng Hunstlet Lane chu thir chherna leh Factory dinna hmun anih avangin khawsak nuam a tilova, tichuan an inpui ber chu chhuahsanin Headingley, Leeds-ah a insawn ta a ni.
Arthington-a Room chhung
            A mizia a danglam: Headingley venga in a sak hlim hian a nupui atana a alo hual ruk ve deuh chuan a hnial hlauh mai a. Chuta tang chuan a mizia leh a nunphung a danglam ta niin an sawi. Chhiahhlawh reng reng a nei duh ta lo va, a chhiahhlawh zawng zawng a chhuah tir a, inchhung sekrek leh tul dang zawng zawng chu aman a khawih ta vek a. Chu a in thar lian takah chuan amah chauhin khawhar takin a inkhung ta a ni. Thenrual a kawm tam tawh lo va, a ina leh luh tumte pawh pawna an awm laiin engvanga amah hmuduh nge an nih a zawt phawt a, thenkhat vannei deuh, kawngkhar a hawnsak te pawh sumhmun thleng bak a hruailut ngai lo. A sumhmunah chuan thutna pakhat a awm a, chutah chuan a inlengte a thut tira, an len chhung zawng amah chu a ding mai thin. A inropui takah chuan a awmna laiah chauh bati a chhi phal a, a awmlohna room-a bati chu a chhem hlum zel thin. Eitur tuihnai lei nan pawisa a hmang phal lova, eitur man tlawm puar theihna chi a ei hram hram thin a ni. A in chu phiah ngai loh ang maiin a hnawk a. Chanchinbu leh lehkhabu te chu chhuat laiah a vum ther thur mai a, thlasik vur tlak runpui lai pawhin a inchhung tilum tham mei a chhem ngai lo. Tin. Thawmhnaw thar a nei ngai lo va, thawmhnaw thar leinan pawisa a hmang phal meuh lo a ni. A uikawm em avang hian “”The Miser of Headingley”tiin an sawi hial thin a ni.
             Ama tana sum leh pai hmang lovin a khawlkhawm zel a, a inren uchuak em em a, mi uikawm tawp thang ang maiin sawi a hlawh reng a ni. Mahse Robert Arthington-a hian a sum tam tak te hi ama tan chuan ui mahse rawngbawl nan erawh a thilphal em em lawi si. Mission lam a atchilh bawk a, mission chanchinbu tawh phat chu a la zel thin a, hetiang lam hawi sawi tur a ngah thei hle thin a ni.
           Arthington-a rawngbawl chhoh dan: Kan sawi tawh angin Robert Arthington-a hi Chanchin tha hril atchilh bur mai mi a ni a, Mission lam chanchinbu te chu a hmuh apiang a lakhawm a, khawvel hmun hrang hranga chanchin tha hril dan te a ngaihven hle thin. Mission Board-ah telna nei lo mahse Missionary tirchhuaktu Society hrang hrangte chu an hnathawh dan te, hma an sawn dan te, an hmalak zel tum dan te a zawt sek thin a, a virbuai hneh thin hle. Heng Society hrang hrangah hian tanpuina sum pawh a pe fo a, mahse ramthim luhchilh tak tak ang chite hnenah lo chuan sum a pe ngai mang lo. Mi uikawm hmingthang, ama nawmna tur leh ama tana a pawisa hmang phal si lo kha Chanchin Tha hril nan chuan a sum leh pai a ui miah lo a, hetiang mi hi he khawvelah hian an vang hle awm e.
            Africa ramah: Robert Arthington-a hi Africa rama missionary ropui David Livingstone-a ngaisang em em tu a ni a. Kum 1873-a David Livingstone-a a thih khan a lo suangtuah thin Africa ram laili luhchhuaha Chanchin tha thehdarh chu a puitlin hman ta lo va. He Livingstone-a suangtuahna hi tihpuitlin sak tumin Arthington-a hian sum a lo seng fe hman a ni. Kum 1877 khan BMS hnenah Arthington-a hian Pound 1,000 a pe a, hemi hmang hian BMS chuan Congo khawchhak lamah rawngbawl hna an thawk ta a. Kum 3 hnu, kum 1880-ah chuan luipui dunga Chanchintha hril nan Arthington-a hian BMS hnenah Pound 4,000 lai mai Meilawng lei nan a pe leh a, he pawisa hian Meilawng ‘The Peace’ tih chu an lei ta a, he meilawng hmang hian Missionary hmingthang tak George Grenfell-a chuan Congo luipui dung a fang vel thin a ni.
            Kum 1882-ah BMS chu Pound 1,000 pe lehin kum 1884-ah Pound 2,000 a pe leh a, kum 1892-ah BMS rawngbawl nan vek pound 10,000 a pe leh bawk a, heng a pawisa pek avang hian Africa rama BMS rawngbawlna chu nasa takin hma a sawn tir a ni.
            Hei bakah hian London Missionary Society (LMS) hnenah pawh sum tam tak a pe a, Tanganyika rama LMS Mission Station pawh a sum pek hmanga din a ni. Kum 1875 khan Church Missionary Society chuan tu tih hriat loh hnen atangin Pound 5,000 zet mai an dawng nawlh mai a. He pawisa hmang hian missionary hmingthang Johann Krapf-a duhthusam angin Uganda Mission chu hawn a ni a. He pawisa tam tham tak CMS hnena pe tu hi hun rei tak chhung tunge anih an hre lo va, mahse a hnuah Robert Arthington-a lo pek ngei ani tih chu chhan hrang hrang avangin an ring nghet ta a ni.
            India ram lamah: Kum 1871-ah Mizo pasaltha rual ten Cachar phai ram an zu run chiam a, hetia tlang miten an khua leh tui an rawn run chiam hi British sawrkar khan a la run hle mai a, tichuan tlang mite hrem turin Lushai Hills chu thuang hnihin an rawn luhchilh ta a. Hei hi Vailen vawi khatna kha a ni.
            Robert Arthington-a hian he Vailen vawi 1-na atang hian Mizote chanchin a lo hre ve tan a. India hmarchhaka hnam kawlhsen tak tak ten Krista an la hre ve lo chu a vei zui hle mai. Headingley-a a chenna inah khunkhan takin heng tlangmi kawlhsen tak tak te hnena Chanchin tha thlen a ni theih dan tur hi a ngaihtuah ta ngat ngat mai a, missionary tirh luh chu a tum nghet ta.
            Chutianga hmalak a tum mek lai chuan Bengal rama Missionary hna thawk lai Rev De St. Dalmus-a chu Furlough-in a lo haw hlauh mai a. St. Dalmus-a hnen atang hian Lushai Hills mite chanchin tam tak a hriat theih phah ta a ni.
            Rev De St. Dalmus-a nen hian kum 1889 khan The Indian Aborigines Mission (ziaktu thenkhat chuan Arthington Aborigines Mission tiin an ziak) chu an din ta a. He Mission hian kum 1890-1893 chhung khan missionary 13 an tirchhuak hman a, chung zingah chuan Pu Buanga leh Sap Upa te, Willian Pettigrew te an tel a ni.
            Robert Arthington-a hi Chanchin tha hrildarh kawngah hian a hman hmawh em em mai a. A mission hnuaia missionary an chhawrte pawh hmun khata rei tak awm lovin thla 2/3 lek lek awm a, chumi hmuna chanchin tha hril a hmundanga kal leh zel turin a duh a ni. Hei vang hian missionary a chhawrte pawh a rammi te tawng zir thiam hmasa lova tawnglettu ruai mai turin thu a pe thin a. Kohhran nghet taka din te, Kristian sakhaw kalhmang zui tura a rammi te kaihhruai zui te kha tul lemin a hre lo. Chanchin tha puangdarhtu missionary te chuan a chak thei ang berin hmun tam thei ang berah rawngbawlin chawl lovin an kal mawp mawp mai tur a ni tih chu a ngaihdan nghet tak a ni.
            Hetianga thahnem a ngaih viau lai hian a ngaihdan ang pur purin thil a lo kal thei hauh lo mai. Missionary te khan tlangmi kawlhsen tak takte thiana siama an hnena rawngbawl tak tak tur khan harsatna tam tak an tawk a, tin, an rama lut tur ringawt pawhin phalna hun rei fe nghah a ngai a. Chung thil zawng zawngte chu Arthington-a chuan a hrethiam pha ve lo va. Amah pa thu duh leh a ngaihdan nghet tak nei, mahni ngaihdan sahuai thing vawn tlat mi tih takah missionary a chhawrte nen pawh harsatna neuh neuh an neih phah a. Hemi nghawng zelah hian a mission pawh a hlawhtlin tur angin a hlawhtlin loh phah a. Missionary a chhawr 13 zinga 4 chu hrisellohna avangin an ramah an haw leh a, pakhat a thi a, an zinga paruk chu mission dangah an lut a, pahnih JH Lorrain leh FW Savidge te deuh chauh hi an chanchin chhui zui tlak deuh ber te an ni.
            Hetih lai hian The Indian Aborigines Mission hi a hlawhchham hauh lo va, a hlawhchham loh zia lanna chu vawiina Zoram dinhmun hian a hrilchiang mai awm e. Mizorama Chanchin tha meichher rawn chhitute Pu Buanga leh Sap Upa te chu Arthington-a missionary te an ni a, a hnu zela missionary lo lut te pawh kha Pu Buanga leh Sap Upa te sut ensaa rawn lutte an ni. Tin, he mission hnuaia missionary William Pettigrew pawh kha Manipur-a Chanchin Tha pu luttu a ni a, a hnuah ani khan American Baptist Mission kha a zawm ta mai pawh a. Heng atang hian Zofate tana Robert Arthington-a hlut zia hi a lang chiang hle a ni.     
            Issue hmasa lamah Robert Arthington-a’n chanchin tha hril thuai thuai a duh dan te, a hmanhmawh dan leh ngaihdan nghet tak a neih thu te, mi thuduh tak mai a nih thu leh rawngbawlna hmuna a rammi te tawng pawh zir tul ti lova rei lotete hmun khata awm tura a duh thu te kan tar lang tawh a. Mahse Arthington-a hi a lo upat chhoh hnu chuan heng a ngaihdan firfiak tak te hi a thlah chho tan a. Missionary ten an rawngbawlna hnam te tana Bible an lehlin sak te,lehkha an zirtir te,  kohhran an din sak te pawh a remti chho ve ta a. A hnu zelah phei chuan ama duh dan ang diak diaka missionary te rawngbawl tir leh an rawngbawlnaa va inrawlh kha hlawhtlingin a hre ta lo va, a rilru puthmang a danglam chho nasa hle.
            Hun tawp lam: Kum 1897 khan Doctor te thurawn angin England chhimthlang lama Falmouth-ah a khawsa a, heta tang hian Teighmouth-ah a insawn leh ta a ni. Teighmouth-a a awm lai hian a sum neih dan chungchang a han dap chiang a. A beisei aiin a lo ngah daih mai. Robert Arthington-a hian a sum neih zat chiah hi a lo hrechiang ngai lo va. Miin a sum neih zat an zawh chang te hian “Pound 80,000 vel chu ka la nei mai thei,” ti tein a chhang thin a ni.
            Tichuan a chak lo chho deuh deuh a, Oct 9, 1900 khan Teighmouth-ah Robert Arthington a chu a thi ta a. A thih hnu hian a sum neih zawng zawng chu an han chhut chiang a, Pound 943,130 a thihsan a. A thih atanga kum 10 hnua a pawisa hmandan tur chungchang neuh neuh  Chancery High Court in a han chinfel leh meuh chuan a pawisa khawlsa zawng zawng hlutna chu Pound 1,119,848 a lo tling hman a ni. Hei hi India pawisa chuan Rs Vaibelchhe 8.5 vel a ni a, a hunlai ngaihtuah chuan tam lutuk tak mai a ni.
            Robert Arthington-a hian a thih hma khan a sum te chu Chanchin Tha la hre ve lo ten an lo hriat theihna atana hman anih theih nan a sum lo enkawl zeltu tur Trustee Board, member 5 awmna a siam thlap a, tin thurochhiah (will) kha a thih hma June 9, 1900 khan a siam thlap bawk.
            Tichuan, Arthington-a ro chu an han sem ta a, a sum khawl zawng zawng atanga sawma pakhat chu a chhungte’n an chang ve a, sawma pakua chu missionary pawl lian pahnih London Missionary Society leh Baptist Missionary Society ten an chang a. BMS hian chang tam zawkin sawma panga (Pound 466,926) an chang a, LMS chuan sawma pali Pound 373,541 an chang ve bawk a. hei bakah hian rawngbawlna dang BMS emaw LMS nen emawa inkungkaihna neilote tan Pound 130,000 dah a ni bawk a ni. Heng sumte hi Court chuan Arthington-a duhdan zulzuiin mission hna thar hawn nana hmang turin a ti a, kum 25 chhungin an hmang zo ngei ngei tur a ni tih a ni.
            Arthington-a sum hmanga rawngbawlna: Arthington-a ro khawmtu lian London Missionary Society (LMS) leh Baptist Missionary Society (BMS) te hian Arthington-a sum hmang hian rawng an bawl zui nasa hle a. A dawng tam zawk BMS chuan heng sum te hi India leh China ah a hmang tam ber a, Africa ramah a hmang bawk. China rama mission tihlen nan Pound 10,000 an hmang a, India ramah pawh Orissa-a Konds hnam ho zinga rawngbawl nan an hmang a, an hlawhtling hle. Hei bakah hian Pathian thu zirna lam atan an hmang nual bawk a, Serampore College sum harsatna avanga kum 30 chuang zet khar tawh, kum 1911-a hawn thar leha Arts Department hawn nan an hmang a ni. Tin, China rama Shandong Christian University dawm chhunzawm nan te an hmang a, Arthington-a sum vek hian kum 1910-ah Jinan khawpuiah Union Medical College an din a, Shandong University hnuaia Theological Institute leh Arts College chu Shandong khawpui atanga Jinan khawpuia sawn nan Arthington-a sum hi an hmang bawk a, heng loah pawh hian an hmang nual a ni.
            Hetih rual hian LMS pawhin Arthingtona sum hmang hian Africa rama an rawngbawlna tihchangtlun nan sum engemawzat an hmang a, heng sumte hi hmun thuma hmangin Bemba Mission tihchangtlun nan te, Matabeleland-a hmun thar hawn nan te, Papua New Guinea khawthlang lama mission hmun thar hawn nan te an hmang a. An pawisa dawn hmun lia thena hmun thum chu India leh China rama an thawhnaah a inzatin an hmang bawk a, tin, bangalore-a UTC tanpui nan kum 1914 khan Arthington-a sum an dawn atang hian Rs 42,000 an pe bawk a ni.
            BMS leh LMS te hian Arthington-a sum rochun hi a daihzai leh hlawk thei ang berin an hmang a, BMS hian LMS aiin Arthingtona duhthusam angin mission field an hawng thar nasa zawk a, a rah pawh an seng tha hle.

            A pawisa ama tan pawha hmang tha phal lo, Chanchin tha a lo darh zau zelna tura hmang phal zawk Robert Arthington-a sum chuan khawvel hmun hrang hrangah hna a thawk tak meuh a, khawvel hmun hrang hranga Kristiante tan Robert Arthington-a hi a hlu tak meuh a ni.
Courtesy : 
Zofate Chanichin Tha rawn hlan tute - Rev Dr PL Lianzuala
Zoram Vartian - Lalhruaitluanga Ralte

3 comments: