Wednesday, March 28, 2012


Hringei te tana nun hlantu
JAMES CHALMERS
            James Chalmers hi August 4, 1841 khan Scotland rama khaw te takte Ardrishaig-ah a piang a, a pa hi lung chher mi niin Kristian tha tak leh inkhawm peih em em mai a ni a, Chalmers hian a hnua a sawi danin ‘thli tleh lai a ni emaw, ruah leh vur sur lai a ni emaw, khaw that lai ani emaw a pa lakah chuan a in ang vek a, engmahin Biak ina a inkhawm a thulh tir ngailo va, min hruai tel ziah thin’ tiin a sawi thin. Chalmers hi a fapa mal neih chhun a nih avangin rinna lamah pawh a kaihruai tha hle.
Kum 7 mi anih laiin an chhungkua hi Inverary khuaah an pem a, hetah hian school a kal a, kum 13 anih thlengin lehkha a zir a ni. Hemi hnu hian Inverary khuaa dan hremi office-ah tirhkah hna thawkin a inhlawh ve thin. A naupan lai hian naupang harhvang tak leh huaisen tak, adventurous tak mai a ni a. Tui hleuh a thiamin ramhnuai leh tuifinriat velah a khawsa nasa hle a, khawvel zau zawk fan duhna a nei lian hle thin. A sikul kal lai hian insual a hrat thei hle a, a huaisen ber ni thinin tuia hleuh thiam bawk a, tui tlaa thi mai tur mi tam tak a chhanchhuak a, Lawngpu (Sailors) ten an duh thei hle. (Hei hi a hnua a rawngbawl zelna kawngah a tangkai hle a ni). A naupan lai ringawt pawh hian chanchin ngaihnawm tak tak a nei a, kan sawi vek seng lovang.
Missionary atana kohna: Kum 14 mi a nih laiin tumkhat chu Sunday School-ah an pastor Rev Gilbert Meikle chuan chanchinbu pakhata Fiji rama missionary pakhatin a thuziak a chhiar chhuak a. Chu thuziakah chuan Fiji rama hringei ho hnena Pathian ram thlen dan chanchin a inziak a ni. Pastorin chu lehkha a chhiar zawh chuan a tarmit kar atang mittui luang zung zung chungin “Vawin chawhnu inkhawm zingah hian mipa naupang nakin lawka missionary a kala Hringei ho hnena rawng la bawl tur in awm thei angem?” tiin sawmna a siam a. Chu sawmna chu Chalmers-a chuan a rilru a lo chhangin , Pathianin rem a tih chuan keimah ka kal ang,” a lo ti rilru a. Chumi tlai Sunday School bana an in pana a haw lai chuan a thu ngaihthlakin a rilru a hneh em avangin kawngsirah a thingthi a, Pathian hnenah a missionary atana pawm turin a dil ta a.
Mahse naupang mai a la nih avangin kal mai theih erawh a ni lo. Nikhua a lo rei a, tleirawl sual leh khawvel fan zau zel chakna chuan a rilru a lak pen nasat em avangin Sunday school kal pawh a thlahthlam tial tial a, an pastor leh amah hmangaih em em tu Mr Meikle pawh chu a pumpelh ta zak zak mai. Tleirawl sualna lamah a inhmang chho zel a, insual a hrat bawk si, a nun chu a buaichuar tak meuh ani tih amah pawhin a hai lo.
Hetianga nun buai chuar taka a awm lai hian amah hmangaiha duhsaktu Pastor Meikle chuan a nun atanga chhanchhuak turin Evangelist Mr Duncan nen chuan kawng an lo zawng ve mek bawk a, Isua hnena hruai let leh chu an tum hle a ni. Tichuan kum 1859 November thla khan an khuaah chuan Pastor Meikle-an Nothern Ireland atanga evangelist a chahchhuah hmangin Crusade huaihawt a ni a. Chutah chuan mi tihbuai tur zawngin Chalmers leh a thiante pawh an kal ve a. An va thlen chuan a thian hlui pakhat hian Bible lo pein Pathian thu ngaithla ve turin a lo ngen a. Midang tibuai ta lo chuan chumi zana sermon Thuuan 22:17 behchhana speaker sawi chu a ngaithla ta a. Chu sermon hmang chuan Pathianin Chalmers-a thinlungah nasa taka thu sawiin Chalmers chuan Pathian chhandamna lak ata a lo kalbo thui tawh zia te a inhmuchhuakin a beidawng hle a. Chu chu hriain a tuk atang chuan Pastor Meikle chuan Chalmers-a thinlung beidawng chhanchhuak turin a kawm ta a, chuta tang chuan Chalmers-a chuan piantharna tak tak a lo chang ta a ni.
Hetia a pianthar tak atang hian James Chalmers hi rawngbawlna kawngah a inhmang tan ta nghal a.Khawchhung hmun hrang hranga inkhawm te a huaihawtin a kaihruai thin a. Hei hian Missionary atana thu a lo intiam tawh chu a kaitho thar leh hle. Mahse Missionary-a kal tura a han inngaihtuah erawh chuan a rilru tibuaitu tam tak in a rawn chim thin a. An chhungkua an rethei si, lehkha a lo zir sang mang bawk si lo. Hei vang hian lehkha zir leh duhna pawh a neilian hman hle. Hetianga rilru buai taka a awm lai hian Pastor Meikle-a bawk chu amah tanpui turin a rawn lang leh a.  Meikle chuan Chalmers-a chu Latin tawng zirtirin Glasgow City Mission zawm turin a kawhhmuh a, hei hi a chhan chu GCM hian a rawngbawl zelna turah a pui thei dawna a lan vang a ni.
Tichuan Glasgow City mission hnuaiah chuan Evangelist angin a thawk ve ta naw naw a. Hetianga a thawh lai hian tumkhat chu Samoa rama missionary furlough-a rawn haw George Turner-a nen intawngin George Turner hian London Missionary Society hnuaia Missionary hnaruak atana dil ve turin thurawn a pe a. London Missionary Society hnuaiah chuan missionary hnaruak chu dil vein lak ani ta a. Lak a nih hnu hian LMS chuan missionary atana Pathian thu (theology) zirturin Chesnut College ah an zirtir leh a ni. Chesnut atanga a zirchhuah hnu hian Highgate-ah Rev George Gill-a hnenah a rawngbawlna tur Rarotongan chanchin leh an tawng te a zir leh a ni.
Nupui a nei: Lehkha a zirlaia a ngaihzawng thin Miss Jane Hercus nen Oct 17, 1865 khan an innei a, Jane-i pawh hian Chalmers-a rawngbawlnaah a tuipuiin rilru leh tih takzetin rawng a bawl thin niin Chalmers-a hian a sawi. James Chalmers leh Jane-i te nupa hi an in hmangaih em em a, rawngbawlnaah pawh Chalmers-a hian a tui phah hle a ni. Hetia an inneih atanga ni hnih hnu maiah Chalmers-a chu ordained a ni ta a. Tichuan Pathian tana ram la tura kawng hrang hranga an inbuatsaih hnuin January 4, 1866 khan an rawngbawlna tur hmun chu II John Williams lawng hmangin an pan ta a ni
------------------------------------------------------------------------------------------
Rawngbawl tur zinkawng: John Williams lawng hmanga Australia rama Sydney khawpui an pan ta chu an hlim hle mai. Tluang takin Sydney an thleng a, Sydney-a an cham chhunga a Bible class neih leh tawngtai hona  ahuaihawt te chuan hlut a hlawhin thlarau bo a chhanchhuak nghal nual mai. Sydney atanga an chhuah leh hnu lawkah an lawng chu a chhiat avangin siamtha turin an let leh a, chumi hnua an chhuah leh pawh chuan an lawng bawk chhu chhe lehin chumi tum chuan an lawng chu a chhe vek a, a chhunga chuang tumah thi an awmlo. Tichuan an tum ram pan tur chuan lawng dang hmangin an chuang a, he an chuanna lawng captain hi pa rorum leh thinchhe tak mai ni mahse Chalmers-a  bulah chuan a mizia a danglam vek a, a bula awm reng tura a it thu he lawng captain hian a sawichhuak nghe nghe.
            Tichuan May 20,1867 khan Chalmers-a te chuan Avarua, Rarotonga an thleng ta a. Hemi tuma lawng lian atanga lawngleng hmanga khawmuala a chuangte an phurh luh dawn chuan a hnam mi, lawngleng khalh tu chuan a hming a zawt a, a ni chuan ‘Chalmers’ tia a chhan hnuah a zawttu chuan ‘Tamate’ tiin a ko ta hlauh a. Chuta tang chuan a ram mi te chuan ‘Tamate’ tiin an ko hlen ta a ni.
Rarotonga a thlen atang hian an tawng a zir ta nghal char char a, thiam pawh a thiam chak viau. Chutih lai erawh chuan Rarotonga ram chu Kristianna in a lo luah hneh tawh em avang chuan mak a ti viau a, mahse chung Kristian te chu eirukna thinlung leh nun dahlauin a eichhe nasa em em a, chumi siam tha tur chuan hnathawh tur tam tak a awm tih a hre nghal a ni.
Rarotonga rama Kristian nun tlachhe tawh tak siam tha tura a thawh hmasak ber chu zu do a ni. He ramah hian zuin hi sualah an ngaih loh bakah an rui tawng thei em em a, chu chuan sual hrang hrang a hring chhuak ani tih hriain huaisen takin a do a, a tirah chuan sawt in lang lo mahse zuin mi te chuan an zah phah hle. Hnim buk kara zu in khawm te hi a va phawk a, an zu a leih buak tir vek a, tichuan Pathian thu a hrilh zui ta thin a ni. Hemi rual hian Chalmers hian Pathian rawngbawl tura inpe te chher hriamna hmun (institution) Rarotonga-ah hian a enkawl bawk a. Heta a zirlaite rilruah hian an ram chhehvela ramthim palhdarha chanchin tha puan darh duhna Chalmers-a hian a tuh nghet hle. Hei bakah hian Chanchin tha puandarhna atan English in chanchinbu a siam bawk a, Rarotonga ram mi te hian English an hriatthiam deuh nual avangin he chanchinbu hian a thawh hlawk hle a, rawngbawlnaah a pui nasa hle. Rarotonga-ah hian kum 10 chuang a thawk hman a ni.
            Hringei zingah: Hetianga Rarotonga rama rawng a bawl lai hian a rawngbawl dan duhkhawp lovin Rarotonga bul lawka Pacific tuifinriata thliarkar pakhat New Guinea thliarkara hring ei ho hnena Chanchin Tha hril duhna chuan a rilru a luahkhat tlat mai a. “Isua Krista leh a Kraws ka hnaih poh leh heng hringei ho hi hmaichhana hmuh a Chanchin Tha hrilh hi ka chak zual thin,” tiin a sawi hial a ni. Mihring pangngaiina hringei ho an tenna leh an hlauhna tak chu James Chalmers-a tan chuan amah hip tu a ni ve thung a. Tichuan amah tirtu London Missionary Society chuan Kum 1877 May thla khan furlough-a haw theihna hun an pe a, furlough-a haw ta lo chuan a nupui nen chuan New Guinea lam chu an pan ta daih mai a ni.
New guinea hi Great Britain let thum laia lian a ni a, hriat a la hlawh loin a ram mi te an kawlhsen a, hringei ho awmna a ni. Sakhaw mumal an nei lo a, ramhuai hnathawh hlauhna leh mihring thlarau thihtheihtawh loh rinna chu an sakhua ber a ni mai. Khawsik leh natna hrang hrang te hi enkawl an tum lo a, Malaria a tam em em a, heng avanga mi an thih chuan a ramhuai hnathawh niin an ngai hmiah mai a ni. He rama missionary te tana kawng lo satkaw tu Rev W.G. Lewis chuan, “Hringei awmkhawmna a ni a, tupawh mai hi rukru leh mi dawheh an nivek mai. An chhuan ber chu an tatoo hi a ni a, tatoo nei tur chuan mihring thisen chhuah ngei nih a ngai,” tiin hetih hunlaia New Guinea ram mite chungchang a sawi.
Tichuan Chalmers te nupa chuan New Guinea chu panin Port Moresby-ah October 22,1877 khan an  thleng a, Suau-ah an Mission Station hmasa ber an din ta a ni. An thlen hlim hian James Chalmers chuan thi, savun kawnghren, puan etc chu anmahni ringhlel em em tu a ram mi te thian a siam nan a present a, an lo ngaina phian aniang an lal chuan Mission station an sak chhung hian Chalmers te hi a inah a lo mikhual nghe nghe a ni. An inbun fel atang hian hna an thawk nasa hle a, a ram mi te lehkha zirtir hna chu a nupui pi Chalmers-i’n a thawk a, chutih laiin James Chalmers ve thung chuan Pathian thu hrilhin inkhawm te a huaihawt a. An hlawhtling chho hle.  Piangthar inti apiang chu nasa takin an enkawl zui a, danglamna nasa tak nei te chauh fimkhur takin Chalmers-a chuan a Baptist ta thin a ni.
New Guinea-a hringei ho hi an la mawl em em a, khabe ruh leh mihring ruhro an awrh hnuang a, khawvel mihring dang zawng zawng hi hringei vek turah an ngai mai. James Chalmers-a te nupa in chawhmeh atana sa tin(can) an ken te chu mihring sa ni turah an ngai mai zel. Tumkhat chu Chalmers-a’n hringei zing ami piangthar tawh pakhat hnenah beram leh kel sa tui a tih leh tih loh a zawt a, chu hringei chuan tui a tih loh thu sawiin mihring sa tui a tih leh tih loh a zawh leh chuan chu pa chuan a hmui te chap chap pahin ‘Tui tak a ni’ tiin a chhang niin Chalmers-a hian a sawi.
Tum khat chu Chalmers-a rawngbawla a zinchhuahna hmun pakhatah nu pakhat hian an pa thi tawh ruang chu haichhuakin a thenawmte nen ruai theh nan an lo hmang a, tum khat leh phei chu hringei ho hian an ruai thehnaah an sawm ve a, chumi tum chuan Chalmers-a nupui Jane-i chu chawhmeh atan mihring hnute an chhawp hnur mai a ni. Hetiang chanchin maksak leh rapawm tak tak hi an tawng tam hle. Jane-i hi nu ropui tak pakhat a ni ve hrim a, a pasalin rawngbawla hmun hrang hrang a zin changte hian amahin in a lo nghak a, rawngbawl hna chu hringei hnam kawlhsen tak zingah a lo kalpui ve thin a, Chalmers-a rawngbawlna ti hlawhtlingtu pawimawh tak a ni.
Hetianga chawlh pawh awm lek lova rawngbawl hna nasa taka an thawh lai hian a taksa chauh em avangin Chalmers-a nupui Jane-i chu natna hrang hrangin a tlakbuak a. In enkawl turinFebruary 20, 1879 khan Sydney a pan a, hetih chhung hian Chalmers-a chuan rawngbawl hna a lo thawk chhunzawm ngar ngar a. Jane-i hi Sydney-ah hian a natna tuar chhuak zo lo vin a thi ta a, hei hi a hnu fe a lehkha a hmuh hnu chauhah Chalmers-a hian a hre ve chauh a ni. Hetianga a rawngbawlpui leh a hmangaih em em a nupuiin a thihsan tih a hriat hian a ruk tak chuan Chalmers-a hian a tuar ve hle. Mahse chu lehkha a chhiar zawh chuan pachang takin, “Ka lungngaihna zawng zawng te Krista tana thawk chung zelin ka phum bo ang, ka nupui hi a kiangah a awm si a,” a la ti thei hial a ni.
------------------------------------------------------------------------------------------------
            New Guinea-ah hian James Chalmers-a hmaah Missionary thenkhat chu lo lut ve tawh bawk mahse hna tak tak thawk a, a ram lairil luhchilhtu ber chu Chalmers-a hi a ni awm e. Heng hringei hnam zinga rawngbawl tur hian an duhzawng hrang hrang pein thianah a siam hmasa phawt thin a, hringei ho duh em em Tomahawk (hreite) leh sa sah chemte te chu Britain atangin heng hringei ho thiana siam nan hian thahnem tak a chah lut hial a ni. Hetianga nasa taka rawng abawlna hi Pathian pawhin mal a sawm a, kum 1878-ah chuan ramhuai biakna zualpui (Reign of Hethenism) chu tih reh niin kum 1882-ah phei kha chuan mihring sa an hem hminna thuk te, mihring sa hmanga ruai theh te, mihring luruh ro inkhawl siak te chu a rawngbawlna hmuna mi te chuan an bansan fel ta niin Chalmers-a hian a record a ni.
            Hetianga Hringei hnam hoin Pathian lam an lo hawi hnu hian inkhawm nan ahma a ramhuai an lo biak thinna hmun te chu an hmang ta a, heng an Biak in ah te hian mihring sa an ei tawh te leh ramsa luruh ro tam tak chu banga tar thutin a chhuat te chu mihring thisen luanna hmun a ni bawk a, a tliang hun mai a ni. Hetianga Chalmers-a’n Hringei hnam ho thiana siama Kristiana a inleh tir avang hian British sawrkarin helai thliarkar ho a awp tan hlim pawh khan Chalmers-a hi a tangkai hle a, thuneitu lam pawhin an zah hle.
            Vawi tam tak amah tirtu London Missionary Society-in Furlough-a haw turin an ko thin a, mahse hna a tam em avangin furlough-a haw a a hna chawlhsan chu a ui hle thin. Mahse kum 1886 khan lohtheihlohna avangin furlough-a a hawn zak a tul ta a, hemi tuma a haw hian London-ah a kal a ngaisangtu a ngahin  London tlawhtu missionary ngaihhlut ber pawl a tling awm e. Hemi tuma chawlh a hman lai hian W. Wyatt Gill nena an ziah ‘Work and Adventure in New Guinea 1877-1885 leh ‘Adventures in New Guinea’ lehkhabu te a tichhuak a. Tin, a nupui hmasa Jane-i thiannu Sarah Eliza Harrison nen intawngin a ni nen hian kum 1888 khan an innei a. Sarah pawh hian a rawngbawlna hmunah zui ve nghalin New Guinea-ah an let leh a, New Guinea khawthlang lamah an rawngbawlna zauhin Motumotu thliarkarah an insawn a, heta tang hian hringei dang, chanchin tha la hrelo te hnenah hma a lak zauh lehzual theih phah a ni. Chalmers-a nupui pahnihna Sarah-i pawh hian Chalmers-a rawngbawlna hi a tuipui hle a, a khawhar a hnemin a rawngbawlpui tangkai tak a ni.
            Chalmers hian a nupui pahnihna nen hian kawng hrang hrangin rawngbawl hna an chhunzawm a, kum 13 liamtaa rawng an lo bawl tawhna Rarotonga chu tlawh lehin hemi tum hian mitinin an lo lawm a, rual u deuh te phei chu an mittui te a tla hial a ni. Kum 1891-ah Port Moresby-ah an inkulh leh a, Chalmers chuan heta tang hian hmung hrang hrangah rawngbawlin a zinchhuak thin a ni. Hetianga a zinchhuah hlan te hian Sarah-i hian an in lamah a rammi an chhawr te nen rawngbawl hna a lo chhunzawm thin a ni.
            Kum 1895 kha London Missionary Society kum 100 tlinna (Centenary) kum a ni a. Hemi tum hian amah titu Society lam chuan a rawngbawlna chanchin report te pe a, midang a cho chhuah zel theih beiseiin London-ah an ko haw a. Hemi tum hian kum tawp thleng London-ah hian chamin a cham chhung hian a rawngbawlna chanchin a ziahna lehkhabu ‘Pioneer Life and Work in New Guinea 1977-1894 chu a tichhuak nghe nghe a ni.
            Fly River-ah: Furlough-a a haw hma khan New Guinea ramchhunga hmun hlauhawm ber leh rapthlak, a rammi te pawhin an tlawhpawh ngam loh leh Chanchin tha la thlen lohna hringei tam tak la awmna hmun Fly River dung chu tlawh chhuah tumna lian tak a nei a. A let leh hnu hian a rammi a chhawrte chu rawngbawl hna thawk turin he lui kam hmun hrang hrangah hian a dah a. Tum dang ang bawkin Tomahawk (hreite), Vaihlo leh bungrua eng eng emaw chu heng lai hmuna hringei te thiana siam nan a sem leh a, hei hian hemi tuma a rawngbawlnaah pawh hian kori a tuin, mi tam tak Krista hnenah a hruai theih phah a, a hnuah phei chuan New Guinea-a Biak in tha ber pawh dinna hmun niin Torres Straits Mission  chu a rammi te hian an din ta hial a ni.
            Kum 1900 khan Daru Island-a an awm laiin Chalmers-a hi a nupui pahnihna Sarah chuan a thihsan leh a, Sarah hi a thih hma hian thla 14 zet khumbetin a damlo a ni. Hemi tum pawh hian a hma ang bawkin Chalmers-a hian a chunga thilthleng chu ‘a tana tha tura Pathian remruatnaaa’ a ngai leh hmiah mai a, New Guinea ram chu a hriselloh em avanga amah pawhin a tuar ve mai hlauin haw mai tura ngenna te pawh Scotland lam atangin adawng a, mahse chung an ngenna te chu chhangin “Ka chhehvelah hringei tam tak Krista la hre lo an awm a, ka nupui thihna hian he ka rawngbawl hna atang hian min chawlh tr thei lo a ni,” a la ti fan a, mahse vanneihthlak takin a rawngbawl hna pui turin Rev. Oliver F. Tomkins chuan a rawn zawm hlauh mai a, ani nen hian hringei ho hnena rawngbawl hna chu an thawk chhunzawm ta a ni.
            A hun tawp lam: April 4, 1901 khan Chalmers hian a vei em em, hringei kawlhsen tak tak awmna hmun Goaribari Island-a hringei ho thiana siam tur leh an zinga rawngbawl turin Tomkins-a nen an thawkchhuak a, April 7-ah an lawng chuan he thliarkar hi thlengin an thlen hlim hian Hringei ho chuan an lawng chuanna Niue chu beih tumin an rawn hual nghal a. Mahse Chalmers-a chuan a tuk zinga inhmuh tiamin chung Hringei ho chu a hnawt kiang thei hram a. A tuk zingah chuan chung hringei ho chu vaukamah an ralthuam famkim nen a hma aia tam zawk an rawn thawk chhuak a, Chalmers-a pawh chuan anmahni be tur chuan a rawngbawlpui Tomkins-a nen vaukam lam chu an pan ta. Vaukam an va thlen chuan heng hringei ho hian Chalmers-a leh a rammi Kristian te chu chaw ei turin an ruaithehna hmun lamah an hruai a, chutia chaw ei tura an thut lai chuan Chalmers-a leh Tomkins-a te chu hnunglam atangin talhtum hmangin an vaw thlu ta thut a. An lu an tan sak a, an taksa chu chan sawm vek hnuah Hringei nu pakhat hnenah eitur atana siam turin New Guinea rama Krista chanchintha puangchhuaktu Krista pasaltha James Chalmers-a leh Rev. Oliver F. Tomkins-a te sa chu an hlan ta a, an eizo ta vek a ni.
           
NATHAN MORRIS & BAY REVIVAL

                Tun tum chu request kan dawn angin speaker naupang tak leh Pathian hman em em Nathan Morris leh a rawngbawlna Bay Revival chungchang han bih chiang dawn ila. Nathan Morris-a chanchin kan luhchilh hmain Bay Revival chungchang tlem i han thlir thuak teh ang.
            Bay Revival: Thlarau Thianghlim harhthar lehna Church of His Presence kohhran, Daphne khua, Alabama USA atanga July 2010 atanga intan kha Bay Revival tiin hriat a ni. He Bay Revival lo intanna hi kum 1995 atanga 2000 inkara Brownsville Revival nen khan inkungkaihin an sawi thin. Kha Brownsville Revival-a speaker John Kilpatrick khan Brownsville a chhuahsan hnu khan Daphne, Alabama-a Church of his Presence kohhran chu a enkawl chhunzawm a. Tichuan he Church of his Presence in kum 2010-a Daphne Civic Centre-a Open the Heavens Conference an neih tumin Nathan Morris hi thusawitu pakhat a ni a, Pathianin Nathan Morris chu nasa taka hmangin harhna he kohhran atang hian a chhuak ta a, US hmun hrang hrang leh Foreign atang te pawhin chu harhthar lehna chu an chhim ta sup sup mai a ni.
            Hetianga he conference chhimtu mipui an lo punkhawm tam tak zelah chuan conference neihna hmun Daphne Civic Centre chuan a dawl zo ta lova, tichuan DCC atangin mipui tam zawk dawl thei Mobile Convention Centre, Alabama-ah an insawn leh ta a, heta tang hian he crusade hi an neihna hmun Mobile Bay hmingchawiin ‘The Bay of the Holy Spirit Revival’ (Bay Revival) tiin koh a ni ta a ni. Mobile khuaa harhthar lehna crusade hian April 2011 thlengin a awh a, tichuan April 15, 2011 atang khan US ramchhung hmun hrang hrangah Bay Revival chu neih chhunzawm a ni ta a ni.
            He Bay Revival hmingthanna leh mipuiin an bawh em em nachhan chu tihdam rawngbawlna hi a ni awm e. Pathianin he revival-a speaker pahnih Nathan Morris leh John Kilpatrick te kaltlang hian mi tam tak he crusade chhimtu te natna a tidam a. Chung programme chu a video-in internet lamah pekchhuah a ni a, khawvelin a ngaihven ta hle. Hei vang hian an rawngbawlna chu mipui tam zawkin an chhim a, helaiah pawh kan en lar em em GOD TV pawhin khawvel mipui tam zawk hmuh theih turin a phochhuak hial a ni.
            He Bay Revival an chhim atang hian mi tam takin rilru leh taksaa damna an chan thu an puangchhuak a, heng zinga hriat leh sawi hlawh ta ber chu Gospel Singer lar Delia Knox in damna a chan kha a ni awm e. Delia Knox hi zaithiam lar tak mai a ni a, mahse car accident avangin kum 22 chuang a zeng tawh a, wheelchair hmang chauhin a che sawn thei a ni. Mahse he rawngbawlna a chhim tumin Nathan Morris chuan Pathian hnena damna dilin Delia Knox hi a tawngtai sak a, a tawngtai zawh chuan kum 22 chuang zeng tawh Delia knox chu kein a kal ta mai a ni. Heta Nathan Morris-an Delia Knox a tawngtai sak lai video hi internet lamah a lar ta hle mai a, Youtube lamah phei chuan thlir tu mi maktaduai chuang an tling a ni.
            He Bay Revival hian a tum ber chu a chhimtu mipuite nun thianghlim nen Isua Krista hnena hruai kir leh a ni. Kum engemawzat ruihtheihthil lo addict tawh Nathan Morris chuan a nun hlui tehkhinin mipuite chu Pathian hnena kir leh turin a fuih thin a, thusawitu pakhat zawk John Kilpatrick chuan kohhrana harhthar lehna chungchang Brownsville Revival atanga a tawn hriat atangin a sawi thin thung. John Kilpatrick hian “Harhthar lehna (Revival) hi chhandam tawh te tan a ni lo, sualin a awh buai mek te chhanchhuak tura kohhranin ke a penna hi harhtharlehna hnathawh langsar tak a ni,” tiin a sawi thin.
            Nathan Morris: Rotherham khuaa Father’s House hruaitu hlun Peter Morris-a fapa Nathan Morris hi kum 1979 khan a piang a. A nu leh pa te hi kohhran mi tak nimahse fapa fel tak an nei bik lem lo. A pa hi Pastor a nih avangin regular takin a inkhawm thin a, mahse kum 16 vel bawr a tlin chhoh chuan thiansual kawmin humsual a dai ve tan ta. A nu in inkhawm tura a sawm pawhin a hnial ta fova, a thiante hnung zuiin zu in leh meizial zuk te a ching zel a, a hriat loh karah chung bawihah chuan a tang a, ruihtheihthil chi hrang hrang ngawl a vei ta der mai.
            Kum 18 a tlin chhoh hnu chuan sap ho tihdan angin a nu leh pa te hnen atangin England chhimlamah hmeichhe pakhat nen an awm hrang a, mipat hmeichhiatna leh ruihtheihthil a tlan a ni ber mai. Pathian a hlat hle a, chuti chung chuan a nu leh pa te chuan Nathan-a thinlungah inchhira inlamleta piantharna a chan theih nan bang lovin an lo tawngtai thung thin. Hetih hunlaia harhtharna thleng Brownsville Revival video te chu a lo en ve tur atan an thawn thin a, mahse a luhlul a chhuah avangin a enduh lo der thin.
            Chutih lai chuan Pathianin Nathana chu a bo rei phal lovin a thinlungah hna a thawk ta a. Nathan-a pawh chuan luhlul a chhuah laklawh avanga Brownsville Revival sermon video chu enduh lo mahse a rukin a en thin a, chu chuan a thinlungah nasa taka thu sawiin kum 22 mi a nih laiin zankhat chu Brownsville Revival CD en a tumlaiin Pathianin a rawn khawih ta. A khur a, a tap bawk a, a sual hrang hrang te chu a hmu a, inchhir taka awmin Pathian chuan a thinlung nasa takin a khawih a ni. Electric man ang maiin a awm a, chhuatah a tlu thlawrh a, a ngawlveina leh khawvel suala a tanna lak atang chuan Pathianin a chhanchhuak ta a ni.
            Hemi tum hian Nathan hi zel angin a awm a, chutianga a awm lai chuan Pathianin Nathana hnenah chuan “Hnathawh tur pawimawh tak mai ka nei. Mahse vawiin niah hian ka sawmna che hi chhang lova i kal bo anih chuan ka ko leh ngai tawh lo ang che, vawiin niah hian i pa tawngtaina ka chhang a ni,” tiin a sawi a. Hemi hnua a harh leh atang hian Nathana rilruah ‘vawin hi chhandamna ni chu a ni’ thi thu hi a ri ta tlut tlut mai a. Tichuan a rilru siamin a ngawlvei te Isua chakna ringin a bansan a, a pa kohhranah rawngbawlna a nei tan ta a ni.
            Hetianga rawngbawlna a neih chhoh takah hian Pathianin Nathana chu a hmang nasa hle mai. A thusawi rawngbawlna chu Thlarau Thianghlimin chenchilhin mi tam tak rilru a hneh a, tihdam rawngbawlna Pathianin a pek hmangin a rawngbawlna chhimtu zinga bengngawng te, mitdelte chuan damna an chang ta. A rawngbawlna chuan hriat a hlawh chho ta hle a, UK hmun hrang hrang atangin an pankhawm ta ruih ruih mai a ni.
            Hetianga Pathianin a hman chhoh zel takah hian mi sing tam takin a rawngbawlna an chhim ta a, heng inkhawm video te pawh hi GODTV chuan helaiah pawh kan hmuh theih turin an chhuah fo thin kha. Pathian thilmak tih chu a rawngbawlnaah rawn langchhuak thinin pian tirh atanga kebai te, mitdel, bengngawng te, ramhuai man leh natna hrang hrang in a bawm te’n damna an chang thin a ni.
            Hetianga rawngbawl chung hian kum 2006 khan Nathan Morris hian pawl pakhat Shake the Nations chu a din a, he pawl hian South Yorkshire, UK-ah hmunpui an nei. Africa, India leh USA-ah te rawngbawl tura sawm anih angin a kal zel a, America rama rawng a bawl atang hian khawvel hriat a hlawh chho ta a ni. Nathan Morris hian nikum 2011 khan USA-ah Rachel Morris nen an innei a, tunah hian hmun hrang hrangah rawngbawlna a la nei mek zel a ni.
           
           
           

Sunday, March 4, 2012


ZOFATE INPUMKHATNA
(Short History, Reasons & Responsibilities)
(Article for MSU Pune Annual Magazine, ZAMZO)
-Gilbert Renthlei
Electric Veng, Lunglei

 A hmasain kei tehlulin MSUP Annual Magazine, Zamzo 2010-2011 Issue-a thu ka ziak ve tur hi ka insit a, mahse hetiang hun remchang bawhpelh hi thil uihawm tak a ni lawi bawk si. Huphurhna namen lo tak maiin min bawm nghal mahse he magazine thu thlurbing ‘Zofate Inpumkhatna’ tih hming ringawt pawh hian mi a tiphur a, engvanga inpumkhat ngai nge kan nih tih te, International Boundaries leh State Boundaries in min then hran hunlai te chu kan pian ve hma mah nise tunhma atanga ka lo ngaihven ve lam anih avangin ka computer ka han ‘on’ a, heng a hnuai ami te hi ka ziak chhuak ta.
            Tute nge Zofate chu?: Thangtharte chuan Mizo/Zofate han tih hian Lusei, Mizorama cheng leh Lusei tawng hmang ho chauh hi emaw kanti hial tawh awm e. Historian te’n BC 221 laia China rama Qin Dynasty lal Sih Huang Di-a’n Zhou ho khawpui Sinlung a tihdarh atanga Chhinlung atanga lo thlang tla ta Zhou hnam hrang hrang Kabaw Valley thlenga rawn tawlh thla a, chuta tanga a tah tawla tuna Mizoram leh a chhehvela inbengbel ta te hi Mizo kan tih hian a huap awm e. Mizo hnam peng hrang hrang heng Lusei, Hmar, Ralte, Paite, Zo, Darlong, Kawm, Pawi, Thado, Chiru, Aimol, Khawl, Anal, Puram, Tikhup, Vaiphei, Lakher, Langrawng, Chawrai, Bawng, Baite, Mualthuam, Kaihpeng, Pangkhua, Tlanglau, Bawmzo, Hrangkhawl, Miria, Dawn, Kumi, Khiangte, Tlau, Pautu, Pawite, Vangchhia, Zawnyte, Fanai, Khawlhring, Chawngthu, Vanchiau, Chawhte, NGente, Rethlei, Hnamte etc te hi Mizoram, Nagaland, Manipur, Tripura ah te, Burma rama Chin State, Arakan ram, Lower & Upper Chindwin phai, Sagaing leh Magwe Division-ah te, Bangladesh-a Chittagong Hill Tract leh Sylhet bialah te kan cheng darh ta a ni Heng Mizo hnam hrang hrang rawn thlang tlak dan leh an thlahtute etc hi kan sawi seng lovang.
            Mizote hian Mongolian thlah kan ni tih leh chhan hrang hrang avanga chhim thlang lama rawn tawlh thla zel a, tuna kan awmna hmuna awmta niin kan pawm theuh a. Amaherawhchu chumi kan pawm rual leh thlahtu hmun khat kan ni tih kan pawm rual hian engvangin nge vawiin niah hian Zo hnahthlakte hi kan in enhran tlat a, kan Mizo Identity pawh kan vawn nun zawh tawh mang loh tih hi thiam tawk tein i han chhui dawn teh ang.
            A tawi zawngin han sawi ta mai ila- Mizo lal te’n tunhmain an sai ramchhuahna leh an ramchin ni a British hovin thingpui huan an rawn siam leh an ram ngei an rawn awp chho zel chu ngaimawhin mizo Lal te’n Cachar ram thingpui huan te, Sylhet, Tripura, Manipur leh Chittagong vela vaiho an lo zuk run fo tawh thin a. Heng an thil tih avang leh Mizo Lalte pawngpawrh lutuk tudai turin British ho pawhin Mizo Lal te an lo bei fo tawh thin a ni. January 23, 1871-a Bengkhuaia pasaltha te’n Alexandrapur-a James Winchester thata Mary Winchester an hawn hnu phei chuan Bristish hovin min ngaimawh a, Vailian vawi khatnaah min tudawl tura rawn thawk chhovin a hnuzelah phei chuan min awp ta a nih kha.     
            Kawng leh lamah Mizote’n Vai kan zu run fo avanga British hovin min rawn awp nia kan sawi hi ziaktu leh zirbingmi thenkhat chuan an pawm lem lova, British hovin hetih hunlai hian Burma, Bengal, Tiperrah leh Manipur te an awp tawh avangin helai hmun kalpawh zung zung tura Mizoram chin hel fo angaih avang hian Zoram Runpui chu kum 1888-1890 khan an rawn nei niin an sawi thin bawk. (Hei hi Army Headquarters, Madras thupek bawhzuia kalpui a ni). Hemi tum hian Bengal lam atangin Chittangong atanga Col V.W.Treager-a ho te chuan Tlabung atangin Zoram an rawn lut a, khawchhaklamah Brigadier General Faunce-a hovin Irrwady lui kam atanga hma rawn la tanin Manipur lam atangin Col. McGregor-a ho chuan Zoram rawn bei tan ve bawk a. Tin Loktak (Manipur) atang te, heng ho nena a hnua inzawm Silchar atanga lokal te chutiang zelin hmun hrang hrang atangin Mizoram chu British hoten an lo la chho ta zel a ni. Hetiang hi min rawn luhchilh tan dan a ni a, Vailen dan leh an inbeih dan erawh sawisen a ni lo.
            Tichuan, kum 1890-ah British ho hian Assam emaw Bengal emaw Burma mi emaw kan nia an hriat loh avangin an dan Foreign Jurisdiction Act 1890 hmangin min awp tan ta a. Hetianga Mizote run tura Chittagong, Assam, Bengal, Manipur leh Burma atanga rawn thawkchhuak te hian an ram awpchin chu thut nghalin an awpna hnuaiah an dah ta zel mai a, tichuan Zoram chu British rorelna bial, Assam, Bengal, Burma leh Raja Bial Manipur leh Tipperah hnuaiah te an lo thendarh ta a ni.
            Hetianga British Sipai hmun hran hran ami te’n hnam khat anmahni awpna hnuai theuha an dah a Zofate Political Officer hran nuaih hnuaia kan awm ta mai hi tha ti lovin min suihkhawm dan tur chu January 29, 1892 khan Fort Williams, Calcutta-a Chin Lushai Conference –ah an ngaihtuah ta a, hetah hian hnam kawlhsen ho, British in an awp tharte (Zofate) a huam a ni. Hei hi Zofate insuihkhawm nana hmalakna hmasa ber ni mahse chhan leh chhuanlam hrang hrang avangin a zuzi ta a, tun thleng hian hemi tuma an thurelte hi tihhlawhtlin a la ni ta lo a ni.
            Tunlai khawvel: Awle Zofate inthendarh chhan tlangpui chu kan chhui duhtawk tawh ang. Tunah chuan Zohnahthlak hnam hrang hrangte hi State pali leh ram pahnih-ah kan awmdarh ta. Naga ho angin Zohnahthlak hnam hrang hrangte hi insuihkhawma ram pakhata awm leh duhin hma han la ta ila, thil huphurhawm tak leh thil theihloh deuh thaw a ni a, thisen a luang leh nasa hle dawn a ni. Chutih laiin Zofa hmun hrang hrang leh ram hrang hranga awm darh ta te hi insuihkhawmin political boundary pakhat hnuaiah awm khawm leh thei lo mah ila, thinlung inpawh leh rilru hmun khat pua inpawh tak leh inpumkhat duhna rilru nena kan khawsa anih erawh chuan kan luah chin ram theuh hi tha takin kan humhalh thei anga, thawhhona tha zawkhnuaiah hmasawnna tam tak kan chang thei ngei ang.
            Hetiang hi Zohnahthlak hnam tin te duhthusam nimah sela hemi dodal zawng hian kan khawsa tam ta. Political Boundaries in min then hran ang zelin chhulkhat kual unau kan inmihran ta a, kan unau ngeite kan inpui bera kan mikhual theih loh leh kan hmuhsit laiin kan unau pawh nilo, kan hnam nena inzawmna reng reng neilo leh kan chunga rilru tha pawh pu hleilo thlangkawr vai te erawh duat takin kan mikhual lawi si. Eng vangin nge heti taka Zofate hi kan inmihran tak le? Tu tihdik loh nge? Tu thiam loh nge" Tu nge mawhpuh tur ni ta le? Zofate hian Mizo Identity chiang zawka kan liluh a kan bihchian a tul ta hle mai.
            Nikum kum laihawl vel khan tunlai thalaite inbiakpawhna lar tak Facebook-ah Issue lian em em ni silo, mahse zofate inpumkhatna lam ngaihtuahtu te ngeng chhun tak si a thleng a, chu chu he article topic ka hmuh ruala ka rilrua sawichhuah ka duh ber chu a ni. Chumi tum chuan Facebook group hrang hranga hmar tawng hmang leh Lusei tawng hmang te nasa takin an inhnial a, tawngkam chhe tinreng leh chibing inlakhranna thu leh chibing hmingchhiatna zawng zawng te inphawrhchhuah sakin an inhnial chiam a, hei inhnialna hian Facebook-a group pakhat mai nilo, group hrang hrang, member Zohnahthlak thiau 10000 chuang awmnaah te a thleng a ni.
            He thil thlen lai hian keipawh group hrang hrangah member ka nih angin ka lo thlir reng a, ka rilru erawh a na hle mai. Thangtharte hian Zohnahthlak hnam hrang hrangte unau kan nih zia te, British ho ‘Divide & Rule’ policy verther tak nghawng zel avanga ram hrang hranga awmdarh ta mai kan ni tih te hi kan theihnghilh ta em ni tih chu ka rilruah a lo lut a, ngaihtuahna a ti kal thui ngei mai. He thil thleng hian tun dinhmuna zofate kan in en hran tawh zia a ti lang chiang hle a, inpumkhat leh tura hmalak tul zia min hrilhfiah uar uar bawk a ni.
            Sawi tawh angin Zofate hi insuihkhawm leh a ram pakhata awm leh tur chuan palchah tur thil tam tak a awm a, thil huphurhawm tak a tling. Hei hi thil theih loh deuhthaw tunlai khawvelah chuan ni mahse Zofate hi rilru lam tala kan inpumkhata unau kan ni tih kan haiderna rilru paih bo a kan tan tlan a hun takzet tawh a ni. Kan thlang lawk Bangladesh-ah Bengali, a mak a maka tam, min chimral inring reng an awm a, heng mite hian Tripura leh Cachar ram neitu te chu an chimral ti tih ta. Zofate hi kan inpumkhat zel loh chuan nakin lawkah Tripura leh Cachar ram mi te dinhmun hi kan la chang ve thei a, chimrala kan awmlohna tur ringawt pawh hi inpumkhatna chhan pawimawh tak a ni.
Eng nge kan tih tur? Zohnahthlak hnam hrang hrangte kan inpumkhat leh na tur atan hian Zohnahthlak chi peng tin te hian mawhphurhna tam tak kan nei. A pawimawh ber chu hnam bing intihhranna te, infekfawnna te, chapona te hi Zofate zingah a awm tur a ni lo va, tawng hrang kan hman avangin kan inunauna hi kan theihnghilh ngai tur a ni lo. Hengte hi kan kenkawh phawt loh chuan kawng dangin eng ang pawhin inpumkhat nan hma la mah ila kan insuihkhawmin kan inpumkhat thei ngai lovang. Chutih rual chuan hawihhawmna  leh dawhtheihna, hmangaihnain a tuam vel kan neih a ngai a. Inpui ber Mizorama chengte hian mawhphurhna sang tak kan kovah a innghat tih hriain Unau kan inhai tur a ni lo.
Zirlaite mawhphurhna:- India ram hmun hrang hrangah lehkha zirin Zohnahthlak hnam hrang hrangte kan fuankhawm a, heng ramdanga zirlaite hianmawhphurhna sang tak Zofate inpumkhatna atan hian kan nei a ni. Mizoram, Manipur leh Tripura atanga zirlai Zofate leh hmun dang dang atanga zirlai Zofa India ram khawpui hrang hranga lehkha zir leh hnathawk tura kalkhawmte hi kan inpumkhat thiam a ngai hle mai. Zohnahthlak zirlai pawl hrang hrang te hi pawl pakhatah kan finkhawm theilo anih pawhin thawkho thiam ila, inpumkhat turin tun aia nasa hian hma i la ang u. Chutih rual chuan  Zohnahthlak ten phai rama kan chet dan hi hnamdang te’n (a chi bila min hriat hran tawh loh avangin) Mizote min hmuhdan anih avangin nun uluk ila, a tha lama tang tlangin a chhe lam pawh do tlang ila, i thawk ho ang u. Zohnahthlak zirlai lehkhathiamten inpumnkhatna kawng kan phawt chuan hmundanga Zohnahthlakte hnenah automatic-in nghawng a nei anga, inpumkhatna lamah chak zawkin ke kan pen thei dawn a ni. Chuti a nih loha chi bil intihbingna ti bo duh lova kan chapo tlat chuan kan beisei Zofate inpumkhatna hi kan banpha kher lovang a, duhaisam ram mai a ni hlauh dah ang e.