BIOGRAPHY OF PROF. DR. R.L. HNUNI
(English Version) 
  
   
CHILDHOOD
  
·  Nu  leh Pa:   R.L.Hnuni was born of the parents Mr. R.Lalthianga (L)  Teacher by profession and Ms Khawngaihthangi (L) in a village called  Hmuntlang of Mizoram, on 23rd September 1951 and was brought up in the good atmosphere of a Christian Family.
  
EDUCATION
  
·  Did her primary school education up to Class VI in at three villages where her father worked.
  
·  Did  her Class VII in Aizawl and from Class VIII in Khasi jaintia  Presbyterian High School, Shillong, Meghalaya to Pre University went to  Shillong and BA (Hons) back to home town and completed B.A (Hons in  History in 1975.
  
·  She  is the oldest among ten brothers and sisters (4 and 6 respectively) and  had the responsibility to help parents  to help her younger brothers  and sisters in their education. As such she could not continue her BA  studies regularly as day scholar.  She was appointed as teacher in the  High School in her Village to help the family while doing B.A (Hons)  studies and taught from 1973-to 1975, till she graduated.  
  
·  She did Bachelor of Divinity (B.D.) studies in Serampore College from 1975 itself and completed B.D in  B+ (High second Class).
  
·  She  did Master in Theology (M.Th in the branch of Old Testament) together  with her husband at the United Theological College, Bangalore, from 1983  and passed out in First Class in 1985.
  
·  She  pursued again Doctor of Theology, (D.Th) studies her branch of studies  Biblical subject particularly Old Testament. She first did her German  course and  Greek studies as pre-requisites for admission to D.Th  studies for one year. 
  
·  Started  doctoral studies under the South Asia Theological Research Institute  (SATHRI), under the Senate of Serampore College (University) based at  the United Theological College Bangalore. 
  
·  She did her research in Melbourne where her husband did his D.Th and  also in Germany, and earned Doctor of Theology in 1997.
  
·  She was given Professorship by the Board of Theological Education in 1997 and delivered Professorial lecture.
  
  FAMILY  
·    She  got married in May 19, 1980 with Rev. Dr. K.Thanzauva who was a Pastor  in a remote village in south Mizoram, and has three children John,  Judith and David, all of them were born in Jorhat while teaching in  Eastern Theological College, Jorhat, John Lalrambuatsaiha, (BBM, now  working with ICICI Prudential), Judith Zonunpari, (B.A in Development  Studies, St Xavier Uni, Nova Scotia, Canada, now working with  Association of Canadian Community Living) David Zodinpuia (B Mass Media  II yr, Mumbai)
  
  
·    Her Father died in July, 1980 and mother died in July, 10 2006
  
·        Her  four brothers and six sisters all got married and are living with their  children in different places, all of them have their own jobs.
  
TEACHING MINISTRY
  
·      Taught  at Bungtlang High  School from 1973-1975 while studying B.A. Hons in Pachhunga College
  
·      Taught  at the Aizawl Theological College, the Presbyterian run Theological   College from 1979 till  December 1980 then  joined her husband in  pastoral ministry in Thingsai Bial  for 5 months.
  
·      Taught  at the Eastern Theological College, Jorhat as Lecturer  from June 2001  at different periods due to further studies as mentioned below: .
  
·      She  was invited to initiate a theological college by the Baptist Church of  Mizoram in 1998 and she left for Mizoram to start the new college and  join in May 1999. 
  
·      Director for the development of Academy of Integrated Christian Studies (AICS) May 1999 – March, 2001.
  
·      Principal of AICS from April 2001 – March 2004.
  
·      Vice  Principal of AICS from April 2004-March 2007 (her husband’s term as  General Secretary was over and he was made Principal for 3 years)
  
·      Presently, Principal of AICS again  from April 2007-till date. 
  
  
PARTICIPATION IN OTHER AREAS: 
  
·  Member of the Coordination and Committee and Academic Council of the Senate of Serampore  College (University) from 1997 - 1999
  
·  Honorary Treasurer of the Senate of Serampore College (Uni) 2001-02
  
·  Coordination Committee member of the Senate 2002-2004
  
·  Honorary Treasurer and Executive Committee member of the Senate from 2005 -2007
  
·  Executive Committee member of the Senate from 2007 till date
  
·  Member of the Core Group Curriculum Revision of the Senate of Serampore college
  
·  President of the ATTWI – Mizoram Unit for three terms 2000-06
  
·  Member of the Panchayati Mahila Shakti Abhiyan  from 2008-till date
  
CONTRIBUTIONS IN ACADEMIC AND LITERATURE
  
Books written and edited in English
  
(1)         A Guide to Biblical Hebrew: An Introductory Grammar, 1998 and 2004
  
(2)   Transforming Theology for Empowering Women : 1999 
  
(3)   Commentary on Isaiah 1-39 (in Mizo) 1993
  
(4)   Commentary on Isaiah 40-66 (in Mizo) 2000 
  
(5)   The Poor in Ancient Israelite Law  A Textual and Hermeneutical Presentation (Professorial lecture) 2008
  
(6)   Vision for Women in India (A compilation of her articles and papers read in consultations, seminars in regional, national and Asia levels).
  
(7)    The People of God in the Old Testament – Three in One   . Three Old Testament subjects combined, now being printed in Bangalore.
BIODATA OF PROF. DR. R.L. HNUNI
(Mizo Version) 
   
1.      CHHUNGKUA:
   
·  Nu  leh Pa:   R.L.Hnuni pa hming chu Mr. R.Lalthianga (L 1927-1980)  Teacher, Hmuntlang khaw chhuak a ni, sapho hnuaia Serkawna zir chhuak a  ni a. A nu hming chu  Khawngaihthangi (L, 1930-2006) Ramlaitui khaw  chhuak a ni, inchhung enkawltu a ni, Hawai Guitar a thiam. 
   
|  | 
| With her husband Rev. Dr K. Thanzauva | 
·     23rd  September 1951-ah a piang a, Kristian chhungkua tha tak atanga seilian a  ni. Kristianna kawngah pawh a pa hi a strict hle a, Pathianni -a tui  chawi pawh phal ngai lo, a ni, Inrinni-in tui an chhek khawm thin.
   
·  A  Pi leh Pu  Kawlthuama leh Chhandami, (a nu lam) Ramlaitui khua, hi amah  chawiliantu an ni bawk a, a nau pian veleh an la a. A pu hi Ramlaituiah  chuan Mail runner hmasa ber, kohhran Upa hlun leh Pathian tihtu a ni a,  mi rethei hmangaih tlatttu an ni bawk. A pa hi zirtirtu a nih avangin a  bula seilian turin a duh a, a pi leh puten an duh bawk si a, nau pan  tet atangin sikul chawlh leh luh leh dawn hian  khaw kar kawng hi kan  zak zak reng a ni.  Shillonga a zirna chawmtu an ni.
   
·    Unau:   Unau sawm (mipa 4 leh hmeichhia 6) zingah a upa ber a ni. A naute upat dan indawtin: 
   
   
1. Upa R.L.Thankunga, ITI  (Electric Deptt-a thawk). 
   
2. Upa R.L.Chhuanawma (Lecturer, Serchhip Govt.  College)
   
3. Rev. R.L.Changliana (Director, Revival Dept. Mizo Pres. Synod)
   
4. Ms. R.L.Dinliani (Primary School Teacher, Venglai, Lunglei)
   
5. Ms. R.Biakhluti  (Teacher, Newhoff  School. Chanmari)
   
6. Dr. R.L.Sanghluna (Presbyterian Hospital, Durtlang)
   
7. Ms. R.Lalrammuanpuii (Aganwadi, ITI, Aizawl)
   
8. Ms. R.L.Nunkimi (Quality Tours & Travels, tunah Mango Tours & Travels)
   
9. Ms  R.Lalrinzuali (Menial worker, AICS)
   
   
·    Kum 1980-ah  Rev. Dr. K.Thanzauva nen an innei.  Fa pathum  an nei:
   
1. John Lalrambuatsaiha, (BBM)  
   
2. Judith Zonunpari (B.A.in Dev. St Francis Xavier University, Nova Scotia,  
   
    Canada), Canada-ah Social Homes –ah a thawk mek. May 2010 khan Canadian mi 
   
    Jordan Mattie nen an innei. 
   
3. David Zodinpuia (B.Mass Media, Final year tur, Wilson College Mumbai).
   
An pathum hian Eastern Theological  College, Jorhat-a an zirtir laia piang vek an ni. 
   
   
2.           ZIRNA LAM (EDUCATION)
   
·   Class A - VI:   Primary School atanga Class VI thleng khaw pathumah a pa zirtirtu a nih  avangin an sawnna hmun apiangah - Hmuntlang, Ramlaitui, Chhipphir-ah a  zir chhuak.  
   
·  Class VII:  Class VII chu Synod High Scool-ah a zir. 
   
   
·  Class VIII – PUC  :  Class VIII atangin Khasi Jaintia Presbyterian Girls’ High School,  (KJP) Shillong,-ah a kal a, hetih lai hian a cn chhungkua Chhipphir  atangion Bungtlang-ah an lo pem. Matric second Class-ah a passed.
   
   
·  Pre-University:  Pre-University chu Lady Keane College Shillong-ah a kal. 
   
   
·  B.A. (History Hons):   B.A chu Pachhunga Memorial Govt. College-ah a kal a, Unau zinga a upa  ber a nih avangin chhungkua tanpui a tul a, B.A II yr (Hons) a zir laiin  Bungtlang khuaah High School zirtirtu atan an la a, hna thawk pahin  B.A. chu  1973 -1975  a zir a, 1975-ah NEHU-ah 24th position niin B.A. History Hons a zo a ni.  B.A a passed veleh B.D zir turin Bungtlang High School chu a chhuahsan a ni.  
   
   
·  Bachelor of Divinity (B.D.)  : B.D zir tur hian B.A. passed kum, 1975-ah September-ah Mizo Synod  chawmin Serampore College-ah a kal a, 1979-ah   B+ (High second  Class)-ah a passed.
   
·  Master of Theology  (M.Th in Old Testament):  M.Th  chu an nupa-in United Theological   College, Bangalore-ah 1983-1985 khan an zir a, Eastern theological  College atanga tirh an ni, M.Th chu First Class-ah a passed.
   
   
·   German tawng  leh Greek zirna:    An nupa-in D.Th zir an dill eh a, Rev. K.Thanzauva chuan admission a  hmu a, amaherawhchu Old Testament subject-a doctorate zir tur chuan  German tawng course hnih leh Greek paper pahnih  zir zawh a ngai a.  Senate-in an la tih ngai loh Senate Scholarship an pe a, chung  requirement te ti hamsa tur chuan June 1990-ah United Theological  College, Bangalore-ah an chhungkua-in an kal a,  German, Greek leh  Methodology tikawp-in kum khat a hmang a, March February 1991 khan a  pahnih hian a zir zova, a passed ve ve hnuah D.Th Entrance  examination-ah a tling leh a. OT-ah chuan amah chauh zir tura lak a ni
   
   
·   Doctor of Theology:   D.Th chu  South Asia Theological Research Institute (SATHRI),Senate of  Serampore College (University) United Theological College Bangalore-ah  1991-ah preparatory period kum 1 chhung a zir leh a, a pasal erawh chuan  Whitley College, Melbourne-ah Admission a hmuh avangin September  1990-ah Australiaah a kalsan a. Kum khat preparatory period a tih hnu-ah  research a ti thei chauh a ni.  1992-ah Exposure program Senate-in neih  a phal a, an chhungkua-in Melbourne-ah a pasal zirna hmunah chuanan kal  a. Research hna tak tak chu Melbourne-ah kum 2 chhung a thawk a, India  ramah 1994-ah an lo kir hnuin Germany –ah 1995-ah Bochum University-ah a  ziak chhunzawm a. Library hrang hrang Bochum Univ. Bielefeld, leh  Wuppertal Hochshule  Library te hmang tangkaiin a thesis a ziak zova.  Doctor of Theology degree chu 1997-ah Senate of Serampore-in  Convocation, Mangalore-ah a pet a a ni. India ram pumah  hmeichhe zingah  Old Testament subject-a M.Th  leh D.Th degree nei hmasa ber a ni.  
   
   
·   Kum  1997 khan Board of Governors, chuan Professor nihna a hlan a, chumi  atan chuan nilengin College-ah Professorial lecture a pe a a thupui chu,  “The Poor in Ancient Israelite Law (Hmanlai Israel Dana Mi Retheite an Humhalhna)”  tih a ni. A Thesis hi mirethei humhalhna lam ziakna a nih avangin, mi  rethei leh tanpui ngai, a bawnghnute sawr ngei (bawng an vulh thin a)  leh thil dang dang pawh mahni ei ai  pe phal thintu a pi leh pu  Kawlthuama leh Chhandami te tan leh a pasal kawng engkima a support-a  fuihna leh encouragement pe thintu leh, a fate pathum, a zirna hautak  deuh mai atana ngaihsak that pawh hlawh hman lova inpetu te tan a Dedicate a ni. 
   
   
3.      KOHHRAN LAMA INHMAN DAN: 
   
·        Naupan lai:  Kristian chhungkua strict tak atanga seilian niin Kristianna lamah pawh  naupan lai atanga inkhawm thulh ngai lo, Sunday School Inkhawmpui-ah  leh thiltihnaah -ah te pawh chanvo a nei ve thin. Tin, naupan lai atanga  zaipawl leh zaihonaa tel nuam tiin naupang dang awm loh pawhin nula  tlangval rual zaihona apiangin a tel, zai nuam ti mi a ni.  
   
·        Middle School  leh High   School zirlai:   Class V zir laiin pianthar crusade hmasa ber hun lai Evan.  Lalchungnunga rawngbawl tantirh khan Pathian hnenah mahnia a inhlanna a  nei. Pathian thu khawlaiah a tlangaupui hmasak ber hun hi Class V-ah a  ni. Tin, Class VII-ah Synod High School kal laiin Pathian rawngbawl  turin a inpumpek a. Theih ang angina zai lamahte inhmanna nei thin.  Tleirawl Zaipawl, Mission Veng-ah member a ni. 
   
·        Khasi Jaintia Presbyterian Girls’ High school-ah  Class VIII atanga kalin Hostela awm chungin Class IX atangin Mizo  Kohhran Zaipawl-ah tel tan. Shillong-a a awm chhung 1972 (PUC) thleng  Zaipawl member a ni. Class IX atangin Junior Pawl Sunday School teacher a  ni. Mahni khaw lama haw apiangin thalai inpawlhona, Kohhran Hmeichhia  ah te theih ang angina hman a ni.  
   
·        PUC – B.D zirlai:   Kohhran pumpui huapa Pulpit-a thuhrilna  hmasa ber chu PUC exam zawhah  Mualthuam khua  Ramlaitui Biak In-ah a ni. Hei hi kohhran mal pakhat tan  ni lovin khaw pumpui tan a hranpa ngatin an ruai a. B.A. II yr atangin  Bungtlangah awmin H/S-ah zirtirtu a ni. Chutih lai chuan Kohhran  Hmeichhiaah Secretary a ni a, tin Thalai leh Kohhranah nen hman a ni.  B.D zir hnu thlengin naupan laia rawngbawl dan chhunzawmin Sunday  school, Thalai, Kohhran Hmeichhia, Zaipawl-ah (Theological College leh  mahni kohhranah) phak tawkin rawngbawlna hrang hrangah hman a ni. B.D  atanga doctorate thlengin a remchan ang zelin hengahte hian Pathian  khawngaihna zarah hman zel a ni. 
   
   
·        Khawtlang lamah chuan Class VII atanga B.A zir hun chhung zawngah hostelah awmin hmundangah awm inhmanna hranpa a awm lo.
   
   
4.      HNA CHELH TAWHTE: Zirtirna  (Teaching ministry): a ni ber.
   
·      Bungtlang High School:  Bungtlang High School-ah  1973-1975  khan Pachhunga   Memorial  Govt. College-a B.A. (Hons) a zir laiin a zirtir.
   
·      Aizawl Theological College, (Mission Vengthlang):  Aizawl  Theological College ah B.D zir chhuah veleh atangin 1979 -1980 khan a zirtir.
   
·      Cherhlun High School:   Rev. K.Thanzauva  Thingsai Bial Pastor a nih laiin Aizawl  Theological  College a chhuahsan hnuah  Cherhlun High School-ah thla thum a zirtir.
   
·      Eastern Theological College:  Cherhlun atangin Eastern  Theological College, Jorhat –ah  Lecturer  niin June 1981 atangin an nupa in an zirtir a,  hei hi Council of  Baptist Churches in North East India (CBCNEI) enkawl a ni a, CBCNEI  employee a ni. ETC atang hian M.Th leh D.Th an zir a, an let leh thin.  Kum 18 chhung Mizoram pawnah Jorhat, Bangalore, Melbourne, Australia,  leh Germany-ah an awm a ni. 
   
Assembly  1998 chuan theological college din an rawt avangin Assembly 1999 chuan   theological college bul tan turin an sawm a,  April 1990-ah ETC Jorhat  atanga bangin Mizoramah a lo chhuak.  
   
·      Director, Academy of Integrated Christian Studies (AICS)  :  AICS  bul tantu     a nih avangin college buatsaih tantirhah chuan  Director for the development of AICS tia dah a ni chu chu May 1999 –  March, 2001 thleng a chelh.
   
·      Principal, AICS:   B.D. Zirna tan a nih atangin  Principal, tia thlak a ni a, he nihna hi April 2001 – March 2004 thleng a chelh
   
·      Vice Principal, AICS:    Term khat chhung April 2004-March 2007 Vice Principal-ah dah a ni,  chhan chu Rev. Dr. K.Thanzauva General Secretary term a tawp avangin   Principal atan BCM-in a dah  thung a, hemi chhung hian dah a ni. 
   
·      2007 atangin tun thlengin  Principal hna tun thlengin a chelh  leh a ni. 
   
   
   
5.      NIHNA HRANG HRANGTE (PARTICIPATION IN OTHER AREAS): 
   
·  Member of the Coordination and Committee and Academic Council of the Senate of Serampore  College (University) from 1997 - 1999
   
·  Honorary Treasurer of the Senate of Serampore College (Uni) tum hnih 2001-02 leh 2005-2007
   
·  Coordination Committee member of the Senate 2002-2004
   
·  Executive Committee member of the Senate from 2009  thlengin
   
·  Member of the Senate (Senator)  2006-2009
   
·  Member of the Core Group Curriculum Revision of the Senate 
   
·  President of the ATTWI – Mizoram Unit for three terms 2000-06
   
·  Member of the Panchayati Mahila Shakti Abhiyan  Core Committee 2007 atangin.
   
·   Co-opted Member in CASA Zonal Committee 2008-2010
   
·   International Board member of CASA  2011 atangin
   
   
6.      LEHKHA ZIAK LAMA RAWNGBAWLNA (CONTRIBUTIONS IN ACADEMIC AND LITERATURE
   
Books written and edited in English
   
(1)         A Guide to Biblical Hebrew: An Introductory Grammar, 1998 and 2004
   
(2)     Transforming Theology for Empowering Women : 1999 
   
(3)     Commentary on Isaiah 1-39 (in Mizo) 1993
   
(4)     Commentary on Isaiah 40-66 (in Mizo) 2000 
   
(5)     The Poor in Ancient Israelite Law  A Textual and Hermeneutical Presentation   
   
        (Professorial lecture) 2008
   
(6)   Vision for Women in India (A compilation of her articles and papers read in consultations, seminars in regional, national and Asia levels).
   
(7)    The People of God in the Old Testament – Three in One. Theology zirlaite Guide book atan subject 3 dahkhawm a ni. (Press-ah chhut mek)
   
(8)    Vision and Mission of the Prophets (Theological students zirlai Bu atan) 
   
(9)    Article engemaw zat compile tel loh Mizo leh Saptawngin ziak a ni, Saptawng chu Journal hrang hrangah publish a ni.
   
   
Lawmthu sawina tur tam tak a nei.  Australia-a  an Professor Dr. Frank Rees, an chhungkaw chawmtu ngaihtuah Rev.  Thanzauva supervisor te nupa leh Dr. mark Brett a supervisor-te an hlu  hle. Box Hill South Baptist Church, an chhungkaw chawmtu kohhran leh  enkawltu bik Barrie Paul-a te nupa,  Pastor Colin Hunter leh a nupui  Jenny anmahni ngaihsak em emtu, an fate school a thlawna kaltirtu Box  Hill South Primary School leh Surrey Hills Creche hotute leh thian dang  tam takte an hrereng a ni. Germany-a a zir theihna chhan Prof.  Dr. N.P Moritzen-a te nupa leh Prof. Dr. Friedrich Huber leh a nupui Dr.  Agnes –ten an chawm a, an tanpui a, tun thleng pawhin an la tangkai  reng a ni. Anni hi Pathian pekte an ni a, lawthu sawi sen loh batnma  zing ami te a ni. Prof. Dr. EC John, UTC Principal ni thin chu a  supervisor a ni a, amah duhsak em emtu leh Germany-ah kal tirtu a ni. 
   
   
Heng  achievements hrang hrang leh nihna tling lo taka chelh ve chhunte hi  Pathian khawngaihna vang liau liau a ni, chuvangin, thingtlang khua  atanga lo zi chhuak ve mai hetiang dinhmuna min dahtu hi Pathian chauh a  ni, “Hei hi Lalpa tih a ni, kan mithmuhin a mak a ni” tih leh “Lalpa  chhiahhlawh ka ni, ka tih tur reng ti ka ni” tih mail oh chu sawi tur ka  nei lo. Pathian keimah hmanga a ropui hi ka duhthusam ber a ni. 
 
 __________________________________________________________
Evangelist  leh Missionary ropui tak tak te chanchin kan hawl char char a, tun tum  chu Kristian hla ropui leh lar tak tak phuahtu, mitdel, Fanny Crossby  chanchin hi tawi leh kimchang lo takin han chhui dawn ila. A mimal  chanchin kan chhui hmain tunge anih kan hriat awlsam theih nan Fanny  Crossby hlaphuah kan Kristian Hlabu-a awm thenkhat te i han tarlang  hmasa teh ang. (Fanny Crossby hla phuah hi 31 lai mizo tawnga lehlina  Kristian Hlabuah dahluh a ni)
  
1. Pathian ropui rawh se (KHB 4)
  
2. Khawvela thil tinrengin (KHB 83)
  
3. Isu Kraws mi hnaih tir rawh (KHB 197)
  
4. Lalpa Kraws-a i tuar natzia (KHB 208)
  
5. Aw Isu, kei mi kalpel suh (KHB 255)
  
6. Lalpa i hnathawh hi (KHB 309)
  
7. Krista rawn pan la, bo rei duh lovin (KHB 323)
  
8. Lalpa, khawvel mi thim zingah (KHB 345)
  
9. Isua hnenah ka him a (KHB 494)
  
10. Fak leh dil hun lawmawmah hian (KHB 502)
  
  
Pian  leh murna: Frances Jane ‘Fanny’ Crossby hi March 24, 1820 khan  New  York atanga mel 50 chuanga hla Brewster khuaah a piang a, a pa chu John  Crossby a ni. Kar uk leka upa anih laiin hritlang na tak maiin a man a,  chu chuan a mit nghawngin an enkawl dam zo ta lo a, chuta tang chuan a  mit a del ta a ni. A pian kum vek hian a pa John Crossby chuan thihsanin  Fanny hi a nu leh a piin an enkawl seilian a ni.
  
             Kum thum a tlinin an chhungkua hi North Salem, New York-ah an pem lut  a. April, 1825 khan hetih hun laia Doctor lar Valentine Mott chu beisei  sang tak chungin an in entir a, Valentine Mott chuan Crossby mit chu  tihdam theihloh nia lo sawiin mitdel bak hmabak a nei lo tih a lo hrilh  a. Chuta tang chuan rilru siamin ziak leh chhiar te a theih ang tawkin a  zir chho ta a, kum 8 mi anih laiin a hymn phuah hmasak ber chu a mitdel  chungchang behchhanin a phuah a ni.
  
             Crossby hi a nu hian Kristian inenkawl dan dik takin a enkawl kan ti  thei awm e, hmun hrang hranga an pem kualnaah kohhran an bel tlat zel a  ni. Kum 1828 khan a nu nen North Salem atangin Ridgefield, Connecticut-a  Mrs Hawley inah an insawn a, hetah hian a nu Mercy hi chhiahhlawh angin  a thawk a ni. Ridgefield-a an awm lai hian Village Green-a Presbyterian  Kohhranah an lawi a, Crossby pawh chu a nu leh a pi chuan Bible chang  sei tak tak an vawn tir thin a, kum 10 anihin kartin Bible bung 5 zel a  vawng a, kum 15 a tlin chuan Chanchin Tha bu pali, Pentateuch bu,  Thufingte, Hla thlankhawmte leh Sam bung engemawzat chu a vawng hman a  ni. Hetih laia an chhungkaw boruak hi ‘Kristian lungphuma innghat tlat’  niin Historian lar Edith L Blumhofer chuan a sawi nghe nghe.
  
             Kum 1832 atang khan music zirtirtu pakhat chuan Crossby leh naupang  dangte music zirtir turin kar khatah vawihnih Ridgefield-ah hian class a  nei thin a, hei hi music lam a zir hmasak berna a ni awm e. Tichuan kum  1835 khan New York Institution for the Blind (NYIB) ah a in ziak lut a.  Hetah hian kum 10 chhung a lut a, Piano, Harp, Organ, Guitar tum leh  thildang tam tak zirin zaithiam takah a inchher chhuak nghe nghe a ni.
  
             Kum 1843-a NYIB atanga a graduate hnuin Washington DC-a pawl pakhat,  roreltute nghawng tum pawl (lobbyist) chu zawmin he pawl kaltlang hian  mitdelte tana zirna mumal leh awlsam zawk a awm theih nan hma an la a,  Crossby hi United State Senate hmaa hmeichhe thusawi hmasa ber niin  Senate hmaah hian a hla hril phuah pakhat rilru khawih tak mai chu a  sawichhuak nghe nghe a ni. Hetiang hian nasa takin mitdelte tan hma a la  a, hmun hrang hrangah thusawiin US President leh mi pawimawh tak tak  hmaichhanah a ti ti pui a, a hla hril lungkuai tak tak te chu a chham  khum thin a ni.
  
             NYIB atanga a graduate hnu hian a thawk chhunzawm a, mitdel naupangte  chu Grammar, History leh Rhetoric (tawng hmang thiam taka thusawi dan)  subject te a zirtir thin. Zirtir hna a thawh chhung hian Crosby hian he  school-a music teacher George F. Root-a hnuaiah music zirin hetih hunlai  vek hian a hnua US President ni ta Grover Cleveland nen thiana  inchharin an inkawmngeih hle a, tlai tin room pakhata inkawm dunin a hla  phuah te chu Crosby chuan a sawichhuak a, chu chu Cleveland chuan a lo  ziak chhawng thin a ni. 
  
             Kum 1849 May thla leh November thla inkar khan New York-ah Tuihri  (Cholera) nasa takin a leng a, mi tam takin New York khawpui chu an  tlanchhiatsan a, mahse Crosby erawh chuan tlanchhiatsan ahnekin NYIB-ah  chuan damlote enkawl hna a thawk a, heng hun lai hian a chauin a ngui em  em a, depression pawh a nei hial niin sawi a ni. Hetiang dinhmuna a din  avang hian a thlarau dinhmunah pawh in rinhlelhna nasa tak neiin  vantlang rawngbawlin hun leh tha tam tak seng mahse Pathian rinna tak  tak leh hmangaihna tak tak a nei lo niin a inhria a, chu chuan a ti  lungngai hle thin.
  
            Hetia rilru buai taka a awm lai hian Nov 1850 khan Biak In sak thar  30th  Street Methodist Episcopal Church-in harhna Crusade an neih chhim turin  sawm a ni a. Hemi hma lawk hian amumangah a thian hnai tak pakhat thih  ngama na chu hmuin a thiannu chuan “Vanramah kan intawk leh angem?” tiin  a lo zawt a, chu chuan a rilru a tibuai hle. Chutianga rilru buai taka a  awm lai chuan chu kohhran crusade chu a chhim ve a, sermon tha tak tak a  ngaihthlak hnuah  crusade tawp lama Isaac Watts-a hlaphuah “Alas! And  did my saviou bleed’ tih hla an sak lai chuan Pathian hnenah a nun pum  hlanin Piantharna tak tak chu a chang ta a, hetih hun lai hian kum 31 mi  niin November 20, 1850 kha a ni.
  
  
|  | 
| A pasal Van Alstyne nen | 
Pasal a nei:  Mitdelin khawhar takin khawvelah hun hmang mahse Pathianin Fanny Crosby  chu kum 1843 khan a thawhna New York Institue of the Blind (NYIB)  atangin tlangval pakhat, mitdel tho Alexander Van Alstyne, Jr. nen a  inhmelhriat tir a. Alexander hi a mit a del avangin NYIB-ah hian a lut  ve a, kawng hrang hrangah Crosby hi puiin Crosby zirlai te zing ami a  nih bakah music thiam tak a ni bawk. Hun rei tak kawng hrang hranga an  inpuibawm hnuin kum 1855 khan Alexander hian NYIB-ah hian zirtir hna a  thawk ve tan a, an pahnih hian an in ngaina in an inkawm ngeih hle a.  Tichuan innei tura inhualin March 5, 1858 khan Fanny Crosby leh  Alexander te chu Maspeth, New York-ah an innei ta a ni.             Hetianga an inneih hnu hian NYIB-a an hna chu bansanin Maspeth-ah hian  an awm nghet ta a. Kum 1859 khan fanu duhawm tak Frances chu neiin  vanduaithlak tak maiin a pian atanga reiloteah Frances hian Typhoid  vangin a thihsan  leh mai a. Hemi tum hian Crosby chu a rilru a na em em  a, he an vanduaina atang hian Crosby chuan hla tha tak mai “Safe in the  arms of Jesus” (Isua hnenah ka him a - KHB 494) chu a phuahchhuak phah  ta a ni.
  
             An fanu Frances thih hnu hian hmun hrang hrangah an insawn kual a,  theihtawpin ei pawh an zawng ve thin. Crosby hian a hlaphuah leh mi hla a  siamsak atanga pawisa a hlawhchhuah bakah a pasal Alexander hian New    York-a kohhran pahnihah Organ a tum thin a, mi thenkhat hnenah music a  zirtir thin bawk. Crosby leh Alexander te hian Concert an huaihawt fo  bawk a, heng concert-ah hian Crosby hian a hla phuahte atanga recitation  a sawi bakah a zai bawk a, a pasal chuan rimawi a lo tum sak thin a.  Heng concert atanga an sum hmuh zatve hi mi rethei leh chanhai te tan an  hlan thin a ni.
  
             Hetianga kum engemawzat an inneih hnu hian an nupa inkarah neuh neuh an  nei ve a. Tichuan kum 1880 khan Crosby leh Alexander Van Alstyne te chu  an inthen ta a ni. Hetianga an awm hran hnu pawh hian an in be pawp  tawn reng a, rawngbawlna pawh hmun hrang hrangah an nei dun fo a ni. 
  
            Thu leh hla lama a sulhnu:  Fanny Crosby hlaphuah thiam zia leh a hlaphuah chungchang tlem azawng  kan sawi tawh a, a aia chipchiar zawk deuhin i han bih leh dawn teh ang.  New York Institution for the Blind (NYIB)-a a zirlai khan Phrenologist  (Luruh atanga rilru chak leh chakloh hre thei) lar tak George Combe  chuan he school-a naupangte zirchiangin Combe hian Crosby chu pianpui  hlaphuahthiam niin a sawi a, uluk zawka enkawl chuan hlaphuahtu  hlawhtling tak a nih tur thu a lo sawi tawh a. Tichuan NYIB-a an hotute  chuan hlaphuah dan leh thurem dan dik zawk zirtir turin Hamilton Murray  chu an rawih sak ta a ni.
  
|  | 
| Crosby lehkhabu 'The Blind Girl & other Poems | 
            A tuina  zawng tak anih ang ngeiin Crosby chuan hla leh hlahril (poems) te a  phuah chho zel a. Tichuan April, 1844 khan Putnam & Wiley te  kaltlangin a lehkhabu hmasa ber, a hlahril dahkhawmna ‘A Blind Girl and  Other Poems’ chu a tichhuak ta a, he lehkhabuah hian a hlahril phuah 78 a  awm a ni. Hemi hnu hian ‘Monterey and Other Poems’ hlahril 101 awmna  chu a tichhuak leh a. Kum 1858 khan a lehkhabu pathumna ‘A Wreath of  Columbia Flowers,’ thawnthu tawi leh hlahril 30 a dahna chu a tichhuak  leh bawk.             Crossby hian hlahril lenglawng pawh engemawzah a phuah a, hemi kawngah  hian milar tak George F. Root nen an thawkdun nasa hle. Cantatas pawh  engemawzat a phuah a, hemi kawngah hian George F. Root bakah William  Howard Doane te, Theodore Edson Perkins te, Lowell Mason te William  Batchelder Bradbury leh Cantata phuah lama mi ril tak tak a thawhpui  nual hman a ni. Tin, politics lam hlahril Mexican-American War leh  American Civil War thlen lai khan a phuah nual bawk a. Amah hi Democrat  party tan tlattu anih avangin an campaign au hla tur engemawzat a  phuahsak bawk a, sal chhuah zalen duh mi anih avangin Democrat atangin  Republican Party-ah a insawn a. Hemi bawr lai pawh hian Political songs  engemawzat a phuah bawk a ni.
  
             Amah hi ram leh hnam hmangaih tak mai a ni a, hemi hawizawng pawh hian  hlahril pawh engemawzat a phuah nghe nghe. American Civil War vanglai te  khan a in bulah Union Jack Flag a zar ziah thin an ti. Ram leh hnam  hmangaih hla (Patriotic Songs) a phuah zingah heng – ‘Dixie for the  Union’ te, Good By, Old Arm te, ‘The State We Honor’ te chu a hunlaia  Patriotic Songs lar ber ber te an ni.
  
             Pathian hla: A pasal Alexander Van Alstyne nen an inthen hnu khan  Crosby chu Manhattan atangin Brooklyn-a mirethei veng South Third  Brooklyn-ah zaithiam Ira D. Sankey te inbul hnai lawkah a insawn a. Heng  hunlai hian Pathian hla a phuah nasa hle. Crosby hi ‘Kum zabi 19-na a  American mi Pathian hla ruahtham loh phuah thiam ber’ tiin sawi a ni  hial thin. A dam chhungin Hymn 9000 chuang lai a phuah niin sawi a ni a,  a hlaphuah dahkhawmna lehkhabu hrang hrang hi copies maktaduai 100  chuang hralh a ni bawk. Hetih hunlai hian hlaphuahthiam te’n ngaihsan an  la hlawh tawk lo hle a, chubakah Copyrights buai puitu ten hla reng  reng a thu phuahtu nilova a thluk siamtu zawk hminga an dah thin avangin  a hla tam tak chu midang phuah angin a kal phah a ni. Tin, hetih hunlai  hian Music publisher’s ten a hla phuahsa hi tlawm te tein an leisak  thin a. Hla pakhat a phuahah Dolar 1 emaw Dollar hnih emaw lek lek an pe  thin. Amaherawhchu ama sawidanin Crosby hian a hlaphuah reng reng hi  sum huiluh nana phuah a ni lova, rilru thianghlim tak pu a, Pathian fak  leh chawimawi nan te, a chhungril nun phawrhchhuah nan leh a rilru a a  thil vei zawng tak puanchhuah nan tea a phuah a nih vangin a hla atanga a  sum hmuhah a buai ngai lo va, a hlaphuah atanga sum a hmuh tam deuh  chang chuan mi rethei zawk te hnenah a pe mai thin. Tin, a hlaphuah  hmang hian thlarau bo a tam thei ang ber man a tum tlat a, hei vang hian  a hla phuah zawh veleh a hla phuah chuan Krista hnena midangte a hruai  theihna turin Pathian hnenah a hlan nghal thin a, a hla avanga Krista  pan tu, ama hnena insawi te chu a chhinchhiah thlap thin.
  
|  | 
| William H. Doane | 
            Pathian hla a phuah chungchangah thil tlem azawng han thlir kual zuai ila-‘Pass  Me Not’ (Aw Isu kei min kalpel suh KHB 255) hi Fanny Crossby hla zinga  khawvel hriat hlawh hmasa ber a ni a, he hla hi a thianpa leh hla hrang  hrang a siamnaa amah puibawmtu William H. Doane-a nen an siam niin kum  1868 khan Jail-a rawngbawl turin an kal a. Jail tangte hnena thu a sawi  laiin Tang pakhat chuan ring takin ‘Aw Lalpa, min kal pel lul suh ang  che’ tiin a au chhuak a. Hei hian Fanny rilru a khawih em avangin ina a  haw veleh he hla hi a phuah ta a ni. Kum 1868-a he hla a phuah atanga  tunlai thleng hian he hla hi Kristian hla lar ber pawl a la ni reng a.  DL Moody-a soloist Ira D. Sankey phei chuan, “Kum 1875 vel kha chuan he  hla tluka hla lar hi London leh a chhehvelah a awm lo,” a lo ti thlawt a  ni. Tum khat phei chu English pachal zungawl vei pakhat hian he hla an  lo sakna hmun hi a kalpel a, chu hla an lo sa ri a hriat chuan, “Keipawh  min kalpel lo se ka va ti em” a ti chhuak a. Chumi zan chuan chulai  hmuna inkhawmnaah chuan tel vein a piangthar ta a, kum sawmli chhung chu  he hla hi a kalna apiangah a keng kual a, a hnuah phei chuan America  rama sumdawng hlawhtling tak pakhat ni chhovin a hnua Fanny nen an  inhmuh tumin Dollar 20 a pe nghe nghe a ni.
  
             Fanny hian hlathu phuah a awlsam hle tih chu “Safe in the Arms of  Jesus” tih hla a phuah atang hian a hriat awm e. Tumkhat chu  Cincinnati-ah Sunday School Convention a awm dawn a, chumi a tel tur  William H. Doane chu hmanhmawh takin Crosby inah a rawn tlan a, Doane  chuan, “Crosby, hei Cincinnati-a Sunday School Convention-ah ka kal dawn  a, ka kalna tur rel chu tun atanga minute 30-ah hian a chhuak mai dawn  tawh. Hetah hian hla thar, thalai leh naupangte rilru hneh thei tur ka  mamawh a, a thluk chu ka siam tawh a,” tiin a thluk tur chu a bul maia  Piano chuan a tum chhin ta a. Crosby chuan Doane-a piano tum ri a  ngaihthlak zawh chuan “A thluk chuan ‘Safe in the Arms of Jesus’ a ti  anih chu,” tiin a pen leh lehkhapuan a la a,  a fa sun lungchhiat laia a  rilrua a thil vei zawng zawng chu minute 10 emaw lek chhung chuan “Safe  in the Arms of Jesus” (Isua hnenah ka him a KHB 494) tih hlain a  phuahchhuak ta ani
  
             He hla hi Ira D. Sankey khan a sa lar ta hle mai a, hnathawh ropui leh  ngaihnawm tak tak pawh a nei a ni. Uganda rama Bishop James Hannington  rawng taka thah a nih hnu khan a diary-ah chuan thah tura an hruai laiin  he hla ‘Isua hnenah ka him a’ tih hi a sa a, khatiang dinhmuna a din  lai pawh khan a la nuih theih phah niin an lo ziak a ni.
  
             Tin kum 1918-a Finland Indonaah pawh khan Finnish ho chuan Red Army an  man ho chu kahhlum turin an din tlar tir a. Chutih lai chuan an kahhlum  tur zinga pakhat chuan kar thum kaltaa Salvation Army inkhawmna atanga a  thiam he hla vek hi a sa chhuak ta, chu chu a thian dangte’n an lo zawm  nghal bawk. Tichuan chung Red sipai kahhlum tur pasarih te chuan hmai  tuam lova kahhlum an dil a, an ban chunglama pharin he hla ‘Isua hnenah  ka him a’ tih hla hi pakhat te te a kahhlum an nih laiin an sa a ni. He  hmuna awm ve Finnish Sipai, a hnua Engineer ni ta phei chu he a thil  hmuh avang hian a piangthar hial a ni.
  
             Blessed Assurance’ (Hriatchianna hlu ber, Isua ka taKHB No 415) tih hla  pawh hi a phuah awlsam khawp mai. Tumkhat chu a thian hnai tak pakhat  Metropolitan Life Insurance Company neitupa nupui Mrs J.F. Knapp chuan  kum 1873 khan Fanny Crosby hi a tlawh a. Chumi rual chuan hla thluk a  phuahsa chu a keng tel bawk a. Fanny inah chuan a chu a hla thluk siam  chu Piano ah vawi engemawzat a tum hnu chuan Fanny Crosby hnenah chuan  “Fanny, a hla thluk chuan enge i thinlungah a sawi?” tiin a zawt a,  Fanny Crosby chuan, “Blessed Assurance, Jesus is mine a ti anih chu,”  tiin a chhang a, a thu chu a ziak chhuak a, Kristian hla ropui ber pawl  chu a piangchhuak ta a ni. He hla hi hman deuha The Christian Herald in  Kristian hla lar ber ber a thlanchhuah zingah khan 12-na a hauh pha a, a  lar ber chu ‘A saw raltiang tlangah’ tih hla hi a ni.
  
             Kum 1874 khan tumkhat chu Dollar 5 a mamawh hle maia, mahse a nei si  lo. Tichuan a thingthi a, Pathian hnenah a dil ta ngawt mai a. A  tawngtai zawh hnu lawk chuan mi pakhat hi a inah amah hmu turin a lokal  nawlh mai a. Hun engemawchen an inkawm hnuah a haw dawn chuan chupa  chuan Fanny chu dollar 5 a pe nawlh mai a. Pathianin a tawngtaina a  chhan dan chu mak a ti hle mai a, tichuan a thu a, he hla ropui tak ‘All  the Way My Saviour Leads Me’ (Chhandamtu’n kawng tluanin min hruai KHB  158) hi a phuah chhuak ta nghal a ni.
  
             Fanny Crosby hian hla tha tak tak a phuah hnem em em a, a hunlaia hlabu  siamtu te khan a hla te an lar em avang leh an hlabu-a a lan tam em  thin avangin a hla thenkhat phei chu an thukru/tlangzarh sak lo hial a  ni. Vawiin thleng pawha kan sak lar em em ‘To God be the Glory’ (Pathian  ropui rawh se, chhandamna petu KHB 4) tih hla pawh hi kum 1872-a a  phuah daih tawh nimah se a phuah tih pawh hriat lohin a pilbo vang vang  a. A phuah atanga kum 80 hnu, kum 1954 khan kum 1873-a Ira D. Sankey-an a  hlabu-a a lo dah that chu zaithiam Beverly Shea hnenah pek niin Bev.  Shea hian kum 1955-a Billy Graham-a crusade Toronto-a neihah a sa chhuak  a, khata tang khan a lar chho leh tan ta chauh a, Wikipedia in Kristian  hla lar an thlanah pawh a tel pha ta hial a ni.    
             Kum 60 a tlin atangin Crosby hian mi rethei te tanpui hna thawk turin a  inpe thar leh a. He hna hi a thihni thlengin a theih ang tawk tawkin a  thawk a ni. Kum 4 chhung zet New York-a mi rethei veng 9 Frankfurt  Street bulah a cheng a, mi rethei tanpui hna thawktu pawl hrang hrang  Water Street Mission, The Bowery mission, The Howard Mission, Cremore  Mission, Door of Hope etc-ah te a kul ataiin a inhmang thin. Hemi pah  hian thusawi rawngbawl hna pawh hmun hrang hrangah thawkin US President  hrang hrang leh mi pawimawh tak tak hmaah thu a sawi fova, a upat zual  chhoh hnu hian hla phuah lam erawh a chawlhsan chho hret hret zel.
  
             Kum 1900 khan lung tha lo vangin khum betin a na a. Hei vang hian a  khawsakna poet Will Carleton-a bul atangin Bridgeport-a a unaunu  Caroline W, Rider bulah a insawn a. Hetah hian First Methodist Church  kohhranah lawiin Salvation Army-ah pawh a inhmang nasa hle. Hetianga tar  chaklo a nih chhoh hnu hian a thian hausa tak tak Phoebe Knapp, William  H. Doane leh Ira D. Sankey te chuan a mamawh ang pawisa an e thin a.  Hla phuah thei tawh lo mahse a hlaphuah lei saka chuta tanga sum tam tak  huilut tu leh a hla 5900 lai leisak tu Biglow & Main Company pawhin  kartin Dollar 8 an pe thin bawk a ni.
  
             Tichuan a kum a upa chho zel a, kum 1914 atang khan natna chikhat  arterio sclerosis leh cerebral hemorrhage an tih chu veiin thla ruk  chuang a nat hnuah February 12, 1915 khan mi rethei te hmangaih tu,  Kristian hla ro tling tak tak phuahtu Fanny Crosby chuan a hla tam tak  hmanga a lo chawimawi thin Pathian hnena chawl ta a. A vuina inkhawmah  hian zaipawl te’n a hla ‘Isua hnenah ka him a’ tih hla sain an thlah a, a  ruang hi Mountain Frove Cemetry, Bridgeport, Connecticut-ah zalh a ni.
            
CHARLES SPURGEON
  
 India  rama missionary ropui William Carey-a thih atanga ni sawm ral hnu chian  June 19, 1834 khan Charles Haddon Spurgeon hi Kelvedon, Essex,  England-ah a piang a. A pa chu John Spurgeon niin a nu chu Eliza  Spurgeon a ni a, an chhungkaw khawsak harsat avangin thla 18-a upa lek  anih laiin Stambourne khuaa kohhran kum 54 chuang enkawl tu a pu James  Spurgeon chuan a enkawl a, hei hian a nun kal zelah nghawng a nei nasa  hle. A naupan lai hian naupang rilru chak leh lehkha thiam thei tak mai a  ni a, Colchester-ah lehkha zirin Latin, Greek leh French subject a la  thin. Lehkhathiam thei tih takah a naupan lai hian an class-ah pakhatna a  ni deuh ziah thin. Kum 1848 atangin St Augustine’s College,  Maidstone-ah a zir zawm a. Hetih hunlai hian Kristian chhungkua atanga  seilian nimahse sakhuana chungchangah ama ngaihdan bak a zawm ngai lo.
India  rama missionary ropui William Carey-a thih atanga ni sawm ral hnu chian  June 19, 1834 khan Charles Haddon Spurgeon hi Kelvedon, Essex,  England-ah a piang a. A pa chu John Spurgeon niin a nu chu Eliza  Spurgeon a ni a, an chhungkaw khawsak harsat avangin thla 18-a upa lek  anih laiin Stambourne khuaa kohhran kum 54 chuang enkawl tu a pu James  Spurgeon chuan a enkawl a, hei hian a nun kal zelah nghawng a nei nasa  hle. A naupan lai hian naupang rilru chak leh lehkha thiam thei tak mai a  ni a, Colchester-ah lehkha zirin Latin, Greek leh French subject a la  thin. Lehkhathiam thei tih takah a naupan lai hian an class-ah pakhatna a  ni deuh ziah thin. Kum 1848 atangin St Augustine’s College,  Maidstone-ah a zir zawm a. Hetih hunlai hian Kristian chhungkua atanga  seilian nimahse sakhuana chungchangah ama ngaihdan bak a zawm ngai lo.                Kum  1850 thlasik khawvawh lai tak mai chuan tih tur pawimawh tak mai neiin a  zinchhuak a. Vur sur vawt tak mai chuan a kalkawng tibuaiin khawvawt  tlanchhiatsan turin a bulhnaia Methodist biak inah chuan a tlan lut a.  Chu Biak in-a inkhawm chu a zawm ve nghal a. Thusawitu chuan Isaia 45:22  “Kawlkila mi zawng zawngte u, ka lam lo hawi ula, chhandamin awm rawh  u; kei hi Pathian ka ni si a, a dang reng reng an awm lo,” tih thu hi a  lo sawi a. Thusawitupa chuan khawvawt tlanchhiat sana Biak ina lo lut  mipa naupang kum 16 mi Spurgeon chu enin, “Tlangval, i nun a hlim loh  hmel hle mai, tuna ka thusawi hi i awih loh chuan i damchhung leh i thih  hun thleng pawhin i hlim ngai lovang, mahse i awih erawh chuan tu atang  hian chhandam i ni nghal ang,” tiin a hrilh a. Chu a thusawi chuan  Spurgeon-a rilru a hneh em avang chuan chumi ni Jan 16, 1859 atang chuan  a rilru siamin Charles Spurgeon chu a piangthar ta a, Baptist kohhran  zawmin May 3, 1850-ah Isleham khuaa River Lark-ah chuan baptisma a chang  ta a ni.
  
Hemi  kum vek hian Spurgeon hian a thianpa leh a zirtirtu thin Henry  Leeding-a school, Cambridge-ah a thawk a, Cambridge-a Baptist kohhran  pakhatah a lawi ve nghe nghe. He kohhranah hian a kul ataiin a thawk a, a  kumleh 1851-ah chuan a vawikhatna atan  Cambridge  bul lawka Teversham khawlaiah Pathian thu chu a hril tan ta a ni. Heta  tang hi chuan Spurgeon hian Biak in, mimal in, khawlai leh hmun hrang  hrangah Pathian thuchah a puang chhuak ta zauh zauh a. Tichuan kum 1852  khan Waterbeach-a Baptist kohhranah Pator hna a thawk tan ta a ni.
  
                Charles  Spurgeon hian Pathian thu hril leh Pathian thu hi zir lem lo mahse amah  hian talent tha tak mai a nei a. A aw lian tak leh ri chi hrang hranga  thu a sawi thei chuan a thusawi a ti ngaihnawm hle. A sermon ngaithlatu  te hmaah pangngai taka thu sawi liam mai lovin anmahni bia ang maiin thu  a sawi thin a, a thusawi chuan midang pawh a hip hle ni tur a ni,  Waterbeach-a Pastor hne a chelh tirh a kohhran member 30 lek awm kha kum  1 chhungin member 400 laiah an pung chho ta a ni. Hetiang anih avang  hian Spurgeon chu Pathian thu hril lamah a hmingtha chho ta hle a. Kum  1853-ah chuan London-a Baptist kohhran lian ber zinga mi New Park  Street-a Baptist kohhranah thusawi turin sawm a ni ta hial a ni.   
                Kum  1854-ah kum 19 mi lek Charles Spurgeon chu a kum hmasaa thu a lo sawi  tawhna New Park Street chapel-ah chuan Pastor hna thawk turin sawm a ni  a, Waterbeach Baptist kohhran atang chuan London-ah chuan a insawn ta.  New Park Street kohhrana thu a sawi hmasak ber tum hian ni 100 vel chauh  an inkhawm a, mahse thusawi thiam tak anihna chuan mipui hip khawmin  kohhran member an pung zel a, mi 1200 leng New Park Street Biak in chu  tih len a ngai ta hial mai. Hetianga Biak in extend (ti lian) hna thawh  anih lai hian mi 5000 lenna Exeter Hall-ah inkhawmna hun an hmang thin  a. Charles Spurgeon-a thusawi thiamna chu London leh a chhehvelah a lar  tawhin chu hall lian takah chuan a thusawi ngaithla turin mi tam tak an  lo pungkhawm thin a, chung mipui pungkhawm chu Exeter Hall chuan a dawl  zawh leh tak loh avang chuan mi 8000 lenna Surrey Music Hall,  Kennington, London-ah chuan an insawn leh ta a, hetah hian a thusawi  tura mipui pungkhawm chu mi 10,000 te an tling hial thin. 
  
  
                January  8, 1856-ah Spurgeon hian nupui atan Robert Thompson-a fanu Susannah chu  a nei a, Susannah nen hian phir fapa Charles leh Thomas te an nei nghe  nghe. Hemi kum vek hian mi sang engemawzat hmaah thu a sawi laiin  thusawi ngaithla tute zing amiin Surrey Hall-ah chuan kangmei a chhuak  tiin a au chiam a, mipui phili buai avang chuan a thusawi ngaithla tu mi  pasarih laiin an thih phah a, hei hian Spurgeon-a rilru a tina in kum  engemawzaat chhung chu depression a neih phah a, a biangah te chuang  lungngaihna mittui a luan phah fo a ni. Chutianga lungngaihnain a bawm  lai pawh chuan Susannah leh Spurgeon te hi an inkawp nghetin Susannah  chu Spurgeon-a personal secretary-ah a tang a, a sermon leh thusawite  chu ziakin a dah sak vek thin. Tumkhat phei chu Spurgeon-a tui taka a  mut laiin a tawngvai ta a, a tawngvaih pah chuan thu tam tak sawiin chu  chu a nupui susannah chuan a lo ziak thla vek a. A han harh chuan a  muthilh laia a sermon sawi a nupuiin a ziah thlap chu a hmu a, a hnuah  he sermon hi vawi tam tak a sawichhuak leh nghe nghe. Susannah hian  Spurgeon a thusawi hrang hrang te zziakin a sah fel hle a, he a hna hi  tlin takin Spurgeon-a thi hnu thleng pawhin a chhunzawm a, Spurgeon a  sermon leh thusawi ropui tak tak thangtharte hnenah a hlanchhawng thei a  ni. 
     
Kum  1856 khan Spurgeon-a kohhran, New Pask Street chuan Biak in thar sak  leh a hming thlak an rawt a, kohhran hming pawh Metropolitan Tabernacle  tiin thlak nghal a ni. He kohhrana Spurgeon a leh kohhran mipui te  rawngbawlna hi a par vul hle a. Spurgeon-a’n he kohhran a rawn luh tirh a  member 232 chiah awm kha kum 5 hnu, kum 1891-ah chuan he kohhranah hian  baptisma chang ringatw pawh mi 14,460 an chuang a, kohhran member pawh  5311-ah an pung chho hial a ni.
  
                Metropolitan  Tabernacle-ah hian thusawi rawngbawlna hi a thih thlengin a chhunzawm  a. A thusawi zawhah sawmna siam lovin a thusawi avanga Krista hriatchian  leh zual duh emaw, Isua tana rilru pe duh te chu Thawhtan zinga Biak in  Vestry-a lokal turin a sawm thin a, kal pawh an awm ngei ngei ziah a  ni.  A  sermon tur reng reng hi uluk takin a ziak chhuak sa thlap a, mahse  pulpit-ah erawh a keng chho ngai lo. A thusawi hi mi thusawi lo ziak  chhawng thin tu stenographers te’n kim takin an lo ziak chhawng vek a,  chu chu uluk taka ennawn lehin an chhu chhuak a, sermon pakhat chu penny  1 in an hralh thin a, heng hunlaia a sermon zawrh chhuah te hi a darh  zau hle a ni.
  
                 Sermon  bakah hian Spurgeon hian Pathian fakna hla (hymns) engemawzah a phuah  ve a, heng a hlaphuah te leh hla dang dang dahkhawmna hlabu ‘Our Own  Worship Songs’ tih chu kum 1866 khan a tichhuak a, he hlabuah hian Isaac  Watts-a hlaphuah thenkhat John Rippon-a thlankhawm te chu dahluh tel a  ni. Spurgeon-a kohhran inkhawmna a hlasak reng reng hi ama duhdan angin  music tel lo(accapela) a sak thin a ni.   
                Spurdeon  hian tawngtai a ngaina hle a, thusawitu hlawhtling tak anih nachhan chu  a zaw that vang te a thusawi thiam vangte nilovin a kohhran member ten  nasa taka an tawngtaipui thin vang niin a sawi. Metropolitan Tabernacle  kohhran rawn tlawhtu an awm changte hian amah chuan an Biak in building  hnuai bera tawngtaina hmun panpuiin a tlawhtu te hnenah chuan ‘Hei hi  kan kohhran thiltihtheihna hmunpui a ni,” tiin a hrilh thin a ni.
  
                Spurgeon  hian ama chanchin a ziahnaah tawngtai kohhran a enkawl thei chu a lawm  zia thu ti hian a ziak, “Pathian hnenah ropuina awm sela, tawngtai  ngaina kohhran enkawl thei tura vanneihna min pek hi ka theihnghilh ngai  lo. Kan thinlung khawih che khawpin kan in tawngtai sak a, tupawh mai  hian tawngtai thil tihtheihna hi kan hmang tangkai a ni,” tiin. Spurgeon  hian tawngtai chu an kohhran thlarau dinhmun teh nana hmangin Thawhtan  zan apiangin tawngtai inkhawm hlung tak an hmang thin a, hei hi karkhat  chhunga Spurgeon-a’n inkhawm hun a ngaihpawimawh ber niin he hunah hian  kohhran member te tawngtai turin an pungkhawm nasa hle thin. 
  
                Spurgeon-a  hian thawhtan zan tawngtai inkhawm hi a ngai pawimawh ber a, kohhran  member te pawhin an ngai pawimawh hle thin. Spurgeon hian a kohhran te  chu tih tak takna nena tawngtai thin a fuih sauh sauh a, kohhran member  te chuan Spurgeon-a tawngtai an ngaihthlak chuan ngaihtuah mang lova an  lo phun ve mai mai thin chu an zak zawk hle thin niin an sawi thin. A  rawngbawl chhung zawng hian a thusawi ngaithla tu te chuan a sermon in a  hneh viau rualin a tawngtai chuan anmahni a hneh zawk mah thu an sawi  fo reng a ni. DL Moody-an Englan a tlawh hmasak ber hnu a America ram a  let leh hnu khan Spurgeon-a thusawi a ngaihthlak leh thlak loh thu an  zawh tumin Moody chuan, “Ngaithla e, mahse a tawngtai kha ka ngaithla  chiang zawk awm e,” tiin a chhang hial a ni. A tawngtai dan chungchangah  hian a thian hnai tak pakhat chuan, “Spurgeon-a tawngtai hian fuihna  thu tam tak a pai tel a, Pathian hi thian hnai tak biakin a bia a, mi  tam tak a tawngtai hmang hian a hneh thin,” tiin a sawi
  
Spurgeon-a  rawngbawlna dang: Charles Spurgeon hian thusawi rawngbawl bakah kawng  dang pawhin a rawngbawlna huang hi a zauh a. Kum 1855 khan a rawngbawlna  hnuaiah zirlai pakhat chu lain chumi hnu atang chuan zirlai pawh pung  zelin a chenna inah Pathian thu, rawngbawlna kawng hrang hranga hmalak  dan leh thilpawimawh dang te a zirtir thin a, hei hian Pastor’s College  chu rahchhuak in Metropolitan Tabernacle kohhran hnuaiah kum 1861-1874  khan a chenna inah  he  college hi a kalpui a, 1874 atangin college building tharah an insawn  ta a, heta an sum senso hi pawl leh kohhran hrang hrang thawhkhawm  atanga phuhruk a ni.
  
                Hei  mai bakah hian Spurgeon hian Bible leh Pathian thuziak semdarh kawngah  hma nasa taka la in amah chu President a ni a, a hnuaiah hian a semdarh  leh zawrhchhuah hna thawktu mi 90 lai ruaiin nasa takin hma a la bawk.  Kum 1867 khan Mrs Hillyard-i’n Pound 20,000 a pek hmangin fahrah chawmna  The Stockwell Orphanage chu a din bawk a, he fahrah chawmna hmunah hian  in 12 sain naupang 500 chuang a enkawl a ni.
  
                Sermon  thehdarh: Spurgeon-a sermon reng reng te kha stenographers ten thu a  sawi laiin an lo ziak chhawng a, aman uluk taka a endik hnuah an chhu  chhuak a, sermon pakhat penny 1 in an hrlah thin kan tih tawh kha.  January 1855 atangin Passmore and Alabaster chuan Penny Pulpit tih  hmingin kartin Spurgeon-a sermon hi an tichhuak thin a, hei hi a thih  hnu fe kum 1917 thleng khan an chhunzawm. Kartina a sermon tih chhuah hi  kumtin a buah siamin a hmasa ber atan kum 1855-1860 chhung khan The New  Park Street Pulpit tih chu Volume 6-in an tichhuak a, a hnuah The  Metropolitan Tabernacle Pulpit tiin bu 57 lai chu ku 1861 atanga kum  1917 thleng khan an tichhuak leh a ni. Amah ngei pawh hian lehkhabu 70  chuang a ziak hman a, hengte hi a sermon,  bible  commentaries, tawngtaina lam, hla bu leh ama chanchin ziahna bu ani  tlangpui a, a lehkhabu zingah kum 1890-a a ziah Lectures to my Student  leh kum 1869-a Sam commentary a ziah Treasury of David te chu a lar hle.   
                Hetianga  rawngbawlna hrang hrang kalpuia thusawitu ropui ber anih lai hian natna  hrang hrangin a tlakbuak ve reng a, thuchah hnuhnung ber chu  Metropolitan Tabernacle-ah June 7, 1891 khan sawiin France ramah in  enkawl turin an kal ta a. January 31, 1892 khan Menton, France-ah an awm  laiin a natna tawr Rheumatism, Gout leh Kal tha lo (Bright’s Disease)  chu tuar lovin khawvel a chhuahsan ta a ni. A thih lai hian a nupui leh a  fapa phir te chu a kalsan a, a fapa pakhat zawk Tom Spurgeon hian a  kohhran Metropolitan Tabernacle chu a enkawl chhunzawm a ni.
  
                A  ruang London-a phurh thlen a nih hian London mipuite leh khawvel chuan a  sun nasa hle. A ruang chu Metropolitan Tabernacle-ah nithum chhung zalh  niin hei hi mi 60,000 chuanin an tlawh a, amah vuina inkhawm neih niah  phei chuan Tabernacle Biak in atanga a thlan thleng chuan mi 1,00,000  chuangin an zui a, England flag chu a ngul chanve a zarin dawr leh  intihhlimna hmun hrang hrang te chu Pathian miropui Charles Spurgeon sun  nan khar a ni hial a ni.
  
Pathian  thuhriltu lar DL Moody hi Feb 5, 1837 khan Northfield, Massachusetts,  USA ah a piang a. Kum li mi lek anih laiin a pa Edwin chuan a thihsan a,  heta tang hian a nu Betsy chuan an unau pasarih chu tul puiin a pa thih  hnu hian a nu chuan phir a hring leh a an unau pakua chu a nu chuan  chhangchhe takin a tulpui ta a ni. Moody te chhungkua hi a pate-a leh  Pastor pakhatin tlawhin kum 5 mi lek anih laiin he pastor kut atang hian  baptisma a chang a ni.
  
                Hetianga  an chhangchhiat bakberh em avang hian an thawh awm tawk te te thawk  turin a nu chuan Moody te unau hi a tirchhuak thin a, Biak ina inkhawm  turin regular takin a tir ziah thin bawk. Hetianga an buai em em lai  hian an unau zinga upa ber chu an in atangin a tlanbo va, hei hian Moody  leh a nu rilru a tina in theihnghilh harsa a tih thu a sawi fo thin. An  chhungkaw harsat leh inhlawhfak ngaih reng vang hian Moody hian pawl  sarih thleng bak lehkha a zir lo a ni.
  
                Kum  17 a tlin chuan Moody chu Boston-ah hna zawng turin a kal ta a, chutah  chuan a patea dawr Holton’s Shoe Store ah chuan clerk hna a thawk ta a  ni. Heta a hnathawhnaah hian a tihtur hrang hrang bakah Moody-a chuan  Congregational Church of Mount Vernon-ah chuan a inkhawm ziah a ngai  bawk a, nuam ti lem lo mahse hei hian a thlarau nun chawr chhoh zelnaah  pawh a pui nasa hle in an Sunday sikul zirtirtu fel tak Edward Kimball  chuan Moody  chu  a vei em em a. Tichuan April 21, 1855 khan pheikhawk dawr a a pheikhawk  funlai chuan Edward chuan Moody-a hnenah “Isuan a hmangaih che tih hi  hrilh che ka duh a ni,” tiin a hrilh a, chuta tang chuan a rilru siamin  Moody chu a piang thar ta a ni.
  
                Sept  18,1856-ah Chicago-a Wiswall Brothers te pheikhawk dawra hnathawk turin  a kal leh a. Kohhran lama a tuichhoh zel avangin Chicago-ah pawh hian  Plymouth Congregational Church a zawm leh a. Hemi hnu hian rawngbawlnaa  inhmang chho zelin First Methodist Church-a Mission Band chu a zawm a,  he pawl kaltlang hian in hrang hrang leh hotel-ah te Bible tract a sem  ve thin a, hetih hunlai hian a hnua nasa taka tanpuitu mi hausa tak John  V Farwell nen chuan an in tawng nghe nghe. A eizawnna hna a thawh that  em avang chuan zinchhuak a sumdawng turin a chhawrtu te chuan an ti a.  Thlarau bote Pathian hnena hruai chu a thupuiah neiin mi hrang hrang  Pathian thu a hrilh a, inkhawm turin a sawm zel a. A lawina Plymouth  Congregational Church-ah chuan thutthleng awl hawhin inkhawmnaa chu  thuttlengseia thu tur chuan thlarau bo a sawm belh zel a, reilo te hnuah  chuan thuthleng pali khat tlata thu tur a hmu ta mai a ni
  
                Kum  1858-ah ama pualin Sunday Sikul a siam a, mi te’n an ngaihvenin pan  pawh a hlawh hle a, member pawh an pung chak hle. Hei vang hian Chicago  Mayor chuan North Market-a Hall pakhat chu Moody-a hnenah hian Sunday  sikul neih nan a thlawnin a hman tir hial a, John V Farwell chu Sunday  Sikul supdt ah a tan tir a, he a Sunday sikul hi Nov 25, 1860 khan US  President Abraham Lincoln chuan a tlawh nghe nghe. Moody-a te Sunday  Sikulah hian naupangte hip nan lawmman siam te, a thlawna sakawr  chungchuan leh picnic te huaihawt thin a nih avangin mi pawh a hip hle  a, karkhatah Sunday sikul rawn kal hi mi 1,500 te an tling hial thin a  ni. Kar tluana midangin an lo hman thin Hall chu Moody chuan amahin a  tifai a Sunday chawhnua Sunday Sikul kal nan a lo peihfel leh thlap thin  a ni.
  
|  | 
| A sunday School Naupang te nen | 
                Hetianga  ranwgbawlnaa a tuichhoh tak zel avang hian Moody chuan June 1860 khan a  eizawnna hna chu bansanin full time-a Pathian tan thawh a tum ta. Hetih  hunlai hian Moody hi kum 23 mi niin kum khatah dollar 5,000 chuang a la  lut tawh a, bank-ah pawh dollar 7,000 chuang a khawl hman tawh a ni. A  eizawnna hna phekhawk dawr siam kha kalpui zel se chuan millionaire anih  theih hial a thiante chuan an ring a, mahse Pathian rawngbawl chu a  thlang zawk tlat si.
  
                He  a thutlukna hi huaisen taka a kaltlangpui ngamna chhan chu hei hi a ni-  Tumkhat chu Sunday Sikul zirtirtu damloa chau em em hian Moody-a hnenah  sunsay sikula a zirlai hmeichhia te thlarau nun a ngaihtuah zia leh  chhandam an nih theih hram a duhsak thu a hrilh a. Chu zirtirtu in a  naupangte a ngaihtuah zia a hriat chuan Moody rilru a khawih ngei mai.  Tichuan chung hmeichhe naupang te in tinah chuan kalin Pathian thu a  hrilh a, an piangthar ta vek a. A tuk zanah chuan chung hmeichhe naupang  ho chu lokalin an zirtirtu tan chuan an rawn tawngtai ta a. Hei hi a  hmuhin Moody chuan thlarau bo Isua hnena hruai chu thil pawimawh hmasa  berah a ngai ta a, tichuan nitin mipakhat tal hnena Isua chanchin hrilh  chu tumin thu a intiam ta a ni.
  
                Hetianga  rawng a bawl chhoh rual hian Moody hi YMCA member rinawm leh tangkai  tak a ni a, kum 1861 khan Moody hi YMCA city missionary atan lak a ni a.  A kum leh Kum 1862 Aug 28-ah Emma Charlotte Revel nen inneiih a ni nen  hian fa pathum lai an nei nghe nghe. 
  
                Hetih  hunlai hi American Civil War thlen lai vel niin hmun tam takah indona a  thleng a, heng indona hmunah te hian Moody chu U.S. Christian  Commission nen tangkawpin rawng an bawl zel a. Battle of Murfreesboro,  1963 ah phei kha chuan indona silaimu leng vel hnuaiah sipai hliamte  panin “I piang thar tawh em?” tiin a zawt a a piangthar lo te chu  Pathian thu a hrilh nghal mawlh mawlh zel mai a ni.
  
                Hetianga  rawng a bawl rual hian a Sunday sikul pawh a kalpui zel a. Mamawhna a  san em avang leh nawrna hrang hrang avangin kohhran a din a tul ta.  Tichuan North Market Hall-a Saloon hlui pakhat chu tifaiin a tlabal lai  te an siam tha a, Biak in atan an hmang ta a. He Saloon hlui hi kum  1862-a a kan thleng khan an hmang a ni. Tichuan kum 1863-ah Moody chuan  Illinois Street Church din nan dollar 20,000 khawl tlingin mi 1,500  lengin Biak in an sa ta a. A tirah chuan member 12 chauh awmin an pung  ve zel a. pastor J.H. Harwood chuan kum 1866 atanga 1869 thleng chawlhni  chawhnu apiangin inkhawm a kaihruai thin a Moody chu deacon-ah atang  thung a ni.
  
                Hetih  lai vek hian Moody chu kum 1866 atanga 1899 khan YMCA President a ni a.  A hunlai hian America-a YMCA building hmasa ber leh Farwell hall, mi  3,000 lenna chu sak a ni a, kum 1867 khan Moody hian a revival campaign  hmasa ber chu Philadelphia-ah a huaihawt bawk. 
  
                DL  Moody hi Evangelist lar ber pawl a ni awm e. Hetianga rawngbawlna  hlawhtling tak nei tur hian buatsaihna kawng chithumin a dawng a tih  theih anga, a tlangpui han sawi zawr zawr ila.
  
                Pakhatnaah  chuan kum 1867-a a nupui damlohna avanga England an kal tumin Pathian  thu hriltu pakhat Henry Moorhouse nen an intawng a, hemi tum hian Moody  hian Moorhouse hi America rama a kal hunah a kohhrana thusawi ngei turin  a sawm a. Kum 1868 February thlaa Moorhouse-a’n America ram a tlawh  tumin Moody an a lo tiam tawh ang chuan Chicago-a Moody-a te kohhranah  thuchah a sawi a. A sawi zawh hnu chuan Moorhouse chuan Moody hnenah  thurawn pe in, “Thu i sawi reng rengin nangma ngaihdan sawi lovin Bible  in a zirtir ang chauhin thusawi la, i thusawi ngaithlatute chu Pathianin  a hmangaih zia hrilh fo ang che,” tiin a hrilh a. Hemi hnu hian Moody-a  thusawi pawh a tlak nat phah hle.
  
|  | 
| Ira D. Sankey         leh             D.L. Moody | 
                Pahnihnaah  chuan a rawngbawlnaa zaithiam tawiawmtu Ira A Sankey nen an intawng kha  a ni awm e. Sankey leh Moody te hi July, 1870-a YMCA convention  Indianapolis-a neih tumin an intawng a. He Convention chhunga chawlhni  zing inkhawmah chuan Moody chuan hun changin Ira A Sankey chuan thiam  tak maiin ‘There Is a Fountain Filled With Blood’ (Imanuela thi zaman  Thisen lui a luang chhuak) tih hla chu a sa a. A zai chuan Moody chu a  hneh em avangin inkhawm banah chuan Sankey hnenah chuan, “Chicago-ah  rawng min bawl pui turin i lo kal a ngai. Kum 8 chhung nangmah ang hi ka  zawng tawh,” tiin Moody chuan a sawm a. Sankey pawh chuan Moody sawmna  chu pawmin Pennsylvania Post Office-a a hna chu bansanin kum 1871 khan  Moody rawngbawlna chu a zawm ta a ni.                A  pathumaah chuan Chicago-a kangmei chhuak leh Pathian pawlna a chan hi a  ni awm e. October 8, 1871 Chawlhni zan inkhawmah chuan a dan ngaite in  Farewell Hall-a a kohhranah Moody chuan thu a sawi a. Kalkhawm mipuite  chu Moody chuan Krista nena an inlaichinna theuh chu buk a a karlehah  Pathian tana an thutlukna tichiang turin a chah a. Mahse inkhawm ban hla  Sankey-a’n a sak lai chuan Fire Department truck lo tlan ri leh Chicago  khawpuia kangmei chhuak avanga ralkhel dar ri ruai ruai chuan thutlukna  siam tur kohhran mite chu hmun hrang hrangah a um tiau zo ta a, he  kangmei chhuak avang hian YMCA building leh Pastor in chu a kangral vek a  ni. He Biak in hi Dec 24, 1871 khan a building hlui dinna bul lawkah  North Side Tabernacle tih hming puin din a ni leh a, kum 1871-1876 inkar  chhung khan pastor mumal an nei lo.
  
                He  kohhran din thar leh tura sum an tuak lai hian a nun thlakthleng dawrh  khawp thil tawn Moody chuan a nei a, he a thil tawn chungchang hi Moody  chuan, “Ni khat chu New York-ah ka awm a, heta ka awmdan hi ka sawifiah  thiam lo, sawifiah atan chuan a thianghlim lutuk. Paula pawh khan thil  tawn kum 14 chhung a zsawichhuah loh a nei a, kha huna ka thil tawn ka  sawithiam dan ber chuan ka hmaah Pathian a lo inlar a, a hmangaihna chu  ka hmuhchian em avangin a kuta min chelh tlat turin ka ngen ta ngawt mai  a ni,” tiin a sawi.
  
                Kum  1872-ah England-ah a kal a, hetah hian sawm anih angin Arundel Square  Congregational Church, London-ah rawngbawlna a nei a, he kohhran hian  Moody-an an kohhrana rawng a bawl theih nan tawngtaiin kum 2 chuang an  lo dil tawh a, hemi tum hian mi 400 chhandam an ni. 
  
                Hemi  hnu hian US ah a let leh a. Tichuan, a kum lehah chuan English mi  pathum te chuan England-a rawngbawl tura an sawm leh angin kum 1873,  June 7-ah Ira Sankey leh an chhungte nen England panin an chhuak ta a.  Kalkawnga an thang chhung hian anmahni sawmtu mi pahnih te chu an lo thi  hman a, mahse vanneihthlak takin York YMCA kaltlanga rawngbawlna an nei  thei ta hlauh mai. Hetah hian thlarau bo 250 an chhanhim nghal pang a,  F.B. Meyer chu anmahni puibawm tu ber a ni. Hemi zawh hian Athur A Rees  nen Sunderland-ah kar 5 chhung rawng an bawl a. Chumi zawhah  Newcastle-ah rawng an bawl leh a, Newcastle leh a chhehvel khua a mi chi  hrang hrang te chu a bika rel buatsaih hmangin Newscatle-ah chuan  Moody-a rawngbawlna chhim turin an rawn in phur lut zut zut a, hemi tum  hian an hlabu hmasa ber an tlangzarh nghe nghe. Newcastle dawtah hian  Scotland-ah Moody chu sawm leh a ni a. He hunah hian kum 100 chuan music  tellova Sam ziak chauh lo sa thin Scottish mite hmaah Sankey chuan  Pathian hla tha tak tak a han sa ta mai a, an rilru a khawihin an  inthlakthleng phah nasa hle.
  
                Europe-ah  hian Moody-a rawngbawlna chu a tlak that avang leh Moody chu British  Isles-a harhna a lo thlen nana Pathian hmanraw pawimawh tak anih tak  avangin hmun hrang hrangah rawngbawl tura sawm a hlawh nasa hle a. Heng a  rawngbawlna hmun leh thlarau bo a man zawng zawng hi hmun kan neih tam  loh avangin chipchiarin kan chhui hman lovang. 
  
                Scotland-ah  hian Dundee leh Glasgow ah te rawng an bawl a. Glasgoe Botanic Garden-a  rawng an bawlnaah phei chuan mi 30,000 chuang pungkhawmin Moody chuan  Tawlailir chung atangin thu a sawi a, Sankey chuan a bul hnaia inchung  atangin zaiin kalkhawm te a awi nghe nghe a ni. Hemi hnu hian  Edinburgh-ah rawng an bawl leh a.
  
                Tichuan  Sept 6, 1874-ah Ireland khawpui Belfast-ah rawng an bawl leh a. Hemi  tuma inkhawm tur hian chhandamna duh chauh hnenah luhphalna ticket pek  niin mi 2400 in ticket chu an la a ni. Hemi hnu hian Dublin-ah  rawngbawlna an chhunzawm leh. November 29-ah England-ah let lehin  Manchester khawpuiaFree Trade Hall ah rawngbawlna nei leh in chuta tang  chuan Scheffield-ah an insawn leh a, hemi hnu hian Birmingham leh  Liverpool-ah te an chhunzawm leh a ni.
  
  
                Liverpool  dawtah hian London-a Agricultural Hall-ah rawngbawlna an nei leh a,  chuta tang chuan Bow Road Hall-ah an chhunzawm leh a, a dawtah The Royal  Haymarket ah an nei leh a, tichuan a Britain-a a rawngbawlna khar nan  Victoria Theatre, Camberwell Green-ah crusade ropui tak a nei leh a ni.  Hetih hunlai hian a rawngbawlna kaltlanga harhna thleng chu khawvel  pawhin a hriatpui a. Britain-a rawng a bawl chhung hian mi maktaduai 1.5  chuang hnenah thu a sawi hmana mi sing chuangin piantharna an chang a  ni.  Tichuan,  inthlahna sermon ropui tak chu Aug 5-ah Liverpool-ah sawiin America a  pan ta a, Aug 14-ah America thlengin an chenna Northfield ah a  chhunglehkhat te bulah rawngbawlna nei lehin hetah hian a nu leh a thian  tam tak te an piangthar a, America khawpui hrang hrangah rawngbawl tura  sawmna a dawng hnem hle.
     
  
DL  Moody-a’n khawpui pum huapa a crusade neih hmasak ber chu Oct 31, 1875  khan Brooklyn-a Clermont Avenue Rink-ah a nei a, he hmunah hian mi 7,000  chauh an len avangin mi 20,000 chuang te chu Crusade chhim thei loin an  haw hial a ni. Hemi zawh hian Philadelphia-ah Crusade nei lehin hemi  tum hian hetih laia US President Ulysses S. Grant leh a cabinet minister  te pawhin an chhim a, a pumpuiah mi 10,50,000 in he crusade hi an chhim  a ni.   
                Philadelphia  crusade zawhah hian New York-ah tuna Madison Square Garden awmna hmunah  hian rawngbawlna a nei leh a, hemi tum hian mi 6,000 chuangin  piantharna changin nitin a rawngbawlna chhimtu hi mi 60,000 an tling  ziah a ni. New York zawhah hian Chicago-ah a let leh a, a kohhran din  pawh sak peih tep lo ni tawhin he kohhrana naupang sang chuang te chuan  brick pakhat lei nan Cent 5 zel thawhin  nasa  takin an tang a, kum 1876-ah sa zovin Moody chuan June 1, 1876-ah he  Biak in hi a hawng a, a hmingah Chicago Avenue Church tih vuahin an  Pastor chu W.J. Erdman a ni.
  
                Tichuan  Moody chuan Chicago Crusade chu Oct 1-Jan 16, 1877 chhung khan a nei a,  hemi tuma piangthar zat hi chhinchhiah a ni lo na a mi 10,000 chu an  tlin rin a ni. Chicago zawhah hian Jan 28,- May 1, 1877 inkar khan  Boston-ah rawngbawlna nei lehin kum 1877-78 inkar chhung hian New  England-a khaw hrang hrangah rawngbawlna tenau zawk a nei kual reng a,  1878-79 chhungin Baltimore leh a chhehvelah Crusade vawi 270 chuang a  nei hman bawk. 1879-80 chhunga St Louis-a rawngbawlna a neih tum phei  chuan hetih hunlaia US-a misual tawrawt tak Valentine Burke chuan  piantharna a chang nghe nghe a ni. Hemi zawhah hian San Francisco leh a  chhehvelah rawngbawlna a nei leh a, US ram hmun hrang hranga a  rawngbawlna chu ti tawpin hemi chhung hian thlarau bo a man hnem hle.
  
                Kum  1881-ah England-ah a let leh a, rawngbawlna nei chhunzawm zelin kum  1882 khan Cambridge University zirlai te zingah rawngbawlna a nei a.  November 4, 1883-Jan 19, 1884 inkar khan London-ah crusade nei lehin he a  arawngbawlnaah hian Newfoundland leh Labrador-a missionary lar tak  Wilfred Grenfell leh England National Cricket player a hnua missionary-a  kal ta CT Studd te pawhin piantharna an chang nghe nghe a ni.
  
                Kum  1884 chawhnu lam atang chuan Northfield, Massachusets-ah a chhungte  bulah hahchawlh pahin a school din a enkawl a, hemi pah hian rawngbawlna  tenau deuh hmun hrang hrangah a nei pah bawk. Tichuan kum 1891-92 inkar  khan a tawp nan England-ah a zin leh a, England bakah hian Scotland,  France, Rome leh Palestine-ah te zinin rawngbawlna a nei pah zel a,  Olive Tlangah pawh thu a sawi ve hial a ni. Hemi tuma a zin hawn kawngah  hian an lawng chu a chhia a, mahse vanneihthlak takin Pathianin a  chhanhim hlauh thung.
  
                Kum 1895-ah Atlanta-ah crusade liantham a buatsaih leh a, Forth Worth, Texas-a rawngbawlna a neih tum phei chuan mi 4,000  an inkhawm laiin an inkhawmna hall chung a chim a, vanneihthlak takin thi an awmlo hlauh. 
  
                Rawngbawlna  dang: Moody hian a rawngbawlna peng pakhat atana zirna in din hi a  ngaipawimawh hle a, a damchhung hian sikul hrang hrang a din hman a ni. A  school din hmasak ber chu kum 1879-a a din Northfield Seminary (tunah  chuan Noerthfield School for Girls) niin kum 1881-ah Mount Hermon  Massachussets School for Boys a din leh a. Kum 1889-ah R.A. Torrey nen  The Chicago Evangelization Society (a hnuah Moody Bible Institute) chu  an din leh a, he Institute phei hi chu kum 1887-a Chicago Crusade  nghawng chhuah a ni.
  
                Kum  1880 atang khan hetih hunlaia intawhkhawmna lar tak Northfield Bible  Conference chu a huaihawt tan a, he conference hi kum 1902 thleng kalpui  niin heng hunah hian a hunlaia thusawitu leh rawngbawltu lar tak tak te  chuan thusawina hun an hmang thin a ni. 
  
                A  hun hnuhnung: Moody hian a crusade hnuhnung ber chu Nov, 1899 khan  Kansas City-ah a nei a, heta a rawngbawlnaah hian Nov 16 khan a sermon  hnuhnung ber ‘Chhuanlam’ (Luka 14:16-24) chu sawiin  a  sermon zawh atang hian a chau hle a, a chenna Northfield chu rel hmanga  panpui nghal niin na takin a damlo char char a. Heta a natpui ber hi  hriatchian nilo mahse a thau belh zel vanga lung tha lo a neih chu niin  ngaih a ni. Tichuan theihtawpa enkawl anih hnuin December 22, 1899 zing  dar 7 khan khawvela Pathian rawngbawltu ropui ber zinga mi DL Moody  chuan chatuan ram a pan ta a, December 26-ah Congregational Pastor C.I.  Scofield chuan Northfield, Massachussets- a Mount Hermon School compound  chhunga a  vuiliam  ta a ni. A hnukchah hma hian he thu hi a sawi niin an sawi “Khawvel a  kiam a, van lo inhawng ka hmu a, Pathianin min ko a ni. Hei hi ka  hlawhtlinna ni a ni a, Lallukhum ka khum ni a ni. A ropui hle mai.  Pathianin min ko a ka kal a ngai, Mama (a nupui) nupui tha tak i ni.....  natna a awm lo, lungngaihna ruam a awm hek lo,..A va nuam em!!!” tiin.
  
                Evangelist lar DL Moody thih thu chuan khawvel a deng chhuak a, uitu leh suntu pawh a ngah hle.  Moody hian lehkhabu ziak ngai lo mahse lehkhabu tha leh hlu tam tak min hnutchhiah a. A chanchin, a sermon,  a  thusawi, Pathian thu zirchianna a buatsaih te chu mithiam tak takin  lehkhabu hrang hrangin an siam a ni. A thih hlimchhawna a chanchin  ziahna leh amah behchhana lehkhabu siam hrang hrang te chu A.P.Fitt khan  a ennawn pahin a chhiar chhuak vek a, hemi pah hian a rawngbawlna  atanga piangthar hi mi nuai 10 chuang an tling tih a hmuchhuak a ni.
  
                A  thian tha tak R.A. Torrey chuan Pathianin DL Moody-a a hman nachhan a  ziahna lehkhabu ‘Why God Used D.L. Moody’ –a a thuziak tih tawpnan a DL  Moody Pathianin a  hmanchhan  a ziah hian Moody nun a hril chiang hle awm e. Torrey chuan Moody chu  1) Zavaia in pumpek 2) Tawngtai mi 3) Pathian thu zir mi 4) mi  inngaitlawm 5) Sum ngainatna laka fihlim 6) Thlarau bo te vei em em tu  7) Pathian thiltihtheihnaa thuam niin a sawi.
________________________
SADHU SUNDAR SINGH
Sadhu  Sundar Singh hi September 3, 1889 khan Patiala, Punjab state-ah Sikh  chhungkaw awmthei tak chhungkua atangin a lo piang a. An chhungkaw  sakhua hi Sikhism sakhua zuitu ruh tak an nih ang ngeiin a naupan lai  chuan a nu hian an khaw bul ram hnuaia puithiam (shadu) kebulah an  sakhaw chanchin zirturin a tir liam thin a, hemi pah hian Sadhu Sundar  Singh hi Ludhiana-a American Presbyterian Mission school  ‘Ewing  Christian High School’-ah lehkha a zir pah bawk a, hetah hian nitin, an  zirlai ang deuhin Thuthlung Thar bu an chhiar tir anni \hin a, Sundar  Singh hian Bible hi a chhiar duh ngai miah lo a, mahse mi dangte chhiar  ri a hriat chuan diklovin hre mahse a thu chuan a hip ru hle thung niin a  hnuah a sawi \hin. Naupangte a nih laiin Pathian dik tak zawngin a  rilru a buai hle thin a, Sikhism, Hinduism, Islam etc te chuan a mamawh  chhanna an pe lo niin a hre thin.
  
                A pianthar dan:  Hetianga rinna chungchanga rilru buai taka a awm lai hian kum 14 mi a  nih laiin a hmangaih em em, nu fel leh sakhaw mi a nu chuan a thihsan  hlauh mai a. Hei vang hian Sundar chu a rilru a nain a thinrim hle mai. A  thinrim hrikthlak nan Kristiana inlet, a thiante a tiduhdah a, Kristian  Missionary te a bei bawk a, a tawpah Bible a lei a, khawlaiah keng  chhuakin a phek mal malin a pawt thla a, a halral ta a. Rinnaah a rilru a  buai zual em avang chuan nithum chhung chu nun hrehawm tak a hmang a  ni. Sundar hi chhungkaw sakhaw mi taka seilian anih angin amah pawh hian  sakhaw hrang hrang  thurin te a lo zir kual tawh \hin a, mahse lungawina leh a rilru hahna chhawk thei tu a hmuh  ngai  loh avang chuan a rilru a buai tulh tulh mai. Tichuan, December, 1903  khan zan khat chu a rilru buai em em chu a puithei dah lawng maw tiin a  Bible pawhthler bang chu a chhar a, a thuziak chu a chhiar ta a. Chu  Bible phekah chuan Matthaia 11:28 ‘Nangni thawkrim leh phurrit phur  zawng zawngte u, ka hnenah lokal ula, keiman ka chawlhtir ang che u,’  tih chu a chhiar fuh ta a, chu chuan a rilru a khawih ngei mai. A chhiar  zel a, Chanchin tha bu chu a chhiar chhuak ta vek a, a rilruah chuan  engemaw chu a thawk a ni. Johana 3:16 ‘Pathianin khawvel a hmangaih em  em a....’ tihte chu a thinlungah chuan a thum nawn ta tluk tluk mai.  Mahse Bible thu chu a ring ngam chiah chuang lova. Chutia rilru buai  taka a awm lai chuan zankhat chu fai tak a inbual hnuah Chanchin tha bu  chu a chhiar leh a, tichuan rilru beidawng em emin a khum atanga thovin  Pathian hnenah chuan a tawngtai ta a, a awm tak tak anih chuan a hmaa a  hring a hrana inlar turin a dil ta ngat ngat mai a. A rawn inlar loh  chuan an in bul maia zing dar 5-a rel rawn tlan tlang tur Ludhiana  Express chu inchil hlum tir a tum a ni. 
  
                Tichuan  darkar 7 chuang a hmaa inlar turin Pathian hnenah chuan a tawngtai ta.  Thawklehkhatah a a awmna pindan chu a rawn eng a, a hmaah chuan Isua chu  rawn inlarin Sundar-a chu a kuta an khenbehna ser te a hmuh tir a,  Sundar-a hnenah chuan, “Eng chen nge min phatsan dawn? I tan ka thi a.  ka nun i tan ka hlan asin,” tiin a sawi ta a.
  
                Chu  inlarnaa Isua hmel, hmangaihna leh khawngaihnaa khat a hmuh chuan  Sundar-a rilru chu a khawih ngei mai. Chuta tang chuan Isua Krista chu  Chhandamtu dik tak niin Pathian pawh a awm ngei ani tih a chiang ta hle  mai a, a thingthi rawp a, a chhungrilah chuan thlamuanna leh hlimna,  nidanga a la tawn ngailoh chu a nei ta. Inlarna a reh hnu pawh chuan  thlamuanna leh hlimna chu amahah chuan a awm ta veng veng mai a ni.
  
                Chutianga  a Isua a neih a, Pathian dik tak a hmuh hnu chuan Sundar-a chuan a pa  Sher Singh chu Kristiana inpek a Baptisma chan a duh thu a hrilh ta a. A  pa ngaihdan a ni lo kher mai. Mahse a tum chu kaltlangpui a tum tlat  avang chuan a pa chuan chhungkhat laina te nen Sundar-a thlahna ruai a  buatsaihin an chhungkua leh an khawtlang atangin an tuithlar ta a. Hemi  tuma inthlahna ruai an kil laia a ei turah hian a unaupa Rajender Singh  chuan tur a lo telh a, mahse an khuaa Kristian te puihna azarah a  inenkawl dam leh thei hram a ni.
  
                Tichuan  Sundar Singh-a chuan an in a chhuahsan ta a. Kum 16 a tlin pianchamah  chuan Simla khuaa Kristian Biak in pakhatah Baptisma a chang a, in leh  lo a neih loh avangin Simla bula Sabathu khuaa phar enkawlna hmunah a  khawsa ve ta naw naw a ni.
  
                Kum  1906 October thlaah chuan Sundar Singh-a chuan a vawikhat nan rawngbawl  turin a zin chhuah a tum ta a. Hemi atang hian Sundar-a hian Hindu  puithiam (Sadhu) ang maiin  turban  a khum a, Hindu sadhu hak thin ang kawrfual eng a ha bawk a, sadhu  angah a in ngai anih ber chu. Hei hi a chhan chu India mite Kristiana  siam tur chuan khawthlang ho zia nilo India mite hriatthiam leh pawm  theih tur zawnga beih angaia a hriat vang a ni. Tichuan hmun hrang  hrangah a zinkual a, ramhnuaiah te tawngtaiin hun a hmang a, mite chuan  Sundar-a chu an hmuduh hle thin.
  
                Hemi  tuma a zinchhuah hnu hian an khuaah chuan a haw leh a, a beisei loh  deuhin lawm a lo hlawh zek mai. Tichuan Punjab lam panin a zinchhuak leh  a, chumi hnuah Hashmir lam leh Afghanistan-ah te a zin leh a, ke a kal  nasat em avangin lung hriam ten an at thi reng a, ‘Tirhkoh ke thi,’ tiin  an ko thin. Heng hunlai hian tihduhdahna a tuar nasa hle a, lunga vawm  te, sawisak te a tuar thin a, Kristian a nihna chu an hmuhsit sak hle  thin. Sadhu Sundar Singh-a zinchhuahna leh a rawngbawlna, heng hmuna a  thil tawn zawng zawngte hi kan sawiseng lovang. I kaitawi dawn mai ila.
  
                December  1909 atangin Sundar Singh-a hian Lahore-a Anglican College-ah Pathian  thu zir turin a inziak lut leh a, mahse thiandang kawm a kawm lova, a in  la hrang thei hle thin. Sundar Singh hi Anglican Pastor-in baptis mahse  Anglican ho zia leh thurin erawh a bangbo hle. He college-ah hian  harsatna tam tak a tawk a, an hotute’n a sadhu kawrfual hlipa European  ho anga zahawm taka inchei tur leh phalna tellova Biak in pawna thusawi  lo tur te, Tibet tlawh lo tura an rawn avang te chuan chu Anglican  College-a zir zel chu Pathianin a kohna lam nia a hriat loh avangin a  zirna chu a chhunzawm ta lo a ni.
  
_____________________________________________________________________________________
  
                Hetia  rawngbawla a vahchhuah leh hian thil tam tak awihawm loh hial khawpa  mak tam tak a tawng a. A chang leh tuichhunchhuahah te an paih lut a,  mahse mak takin chhanchhuah leh a ni a, a chang leh vur tuiin an bual  thul, hun harsa leh ngaihnawm tak tak a paltlang hnem a, amah hian a  chanchin mumal taka ziaka a dah loh avangin tam tak chu hriat mumal a ni  lo.
  
                S.E.Stokes  leh Sundar Singh: Sundar Singh hian Sabathu, Simla-ah American pa hausa  tak mai, chanchin tha hril duh vanga India rama lokal S.E. Stokes a  tawng hlauh mai a, an in ngaina in an in thian tha hle. Stokes hian  Sundar chu ‘St Francis of Assisi’ nen inang a tih thu leh an nundan leh  rawngbawl dan te in ang a tih thu hrilhin Sundar Singh chu Stokes hian a  kalna apiangah zui a tum ve ta. 
  
                Tichuan  Stokes leh Sundar Sing te chu hmun hrang hrangah Pathian thuchah hrilin  engkim eidun a ti dunin an in zui chhuak ta a. Mi hausa chhungkua  atanga seilian Stokes pawh chuan Indian ho nundan ang chuan hneh takin a  nung mai a. Pathian ram tulna chuan an pahnih chuan a phuar nghet hneh  hle. Hetianga an inzui lai hian tum khat chu taksa chauh leh taksa na  avangin khur zawih zawih khawpin Sadhu Sundar Singh chu a na ta. Stokes  chuan nasa takin a buaipui a, Sundar Singh a rawn zia deuh nia a hriat  hnu chuan Stokes chuan, “Enge i na chu a an? A hrehawm em?” tiin a lo  zawt var a, chuta Sadhu Sundar Singh-a chhanna chuan a hneh hle. Chu  zawhna chu Sundhar chuan chau tak chungin, “Tunah hian ka hlim hle mai,  Lalpa tana tuar hi a va nuam tak em!” tiin a rawn chhang a ni, he a  thusawi hi Sadhu Sundar Singh-a nun pholang chiang em em tu ani.
  
Sadhu  Sundar Singh leh Vantirhkoh: Sundar Singh-a hunlai hian vantirhkoh ten  Pathian ringtu te an harsatna hrang hrang lak atangin an chhanchhuak  thin tih thuah inhnialna nasa tak a awm thin a, Kristian tam tak pawn an  awih meuh lo. Mahse Sundar Singh chuan a ring hle thung. Tumkhat chu  ramhnuaiah amah chauhin a kal a, khaw thim dawnah lui pakhat thlengin  chu lui chu a lo lian nasa hle mai a, a sir velah chuan sakei leh ramsa  hlauhawm tak tak ten beih tumin an rum thaih reng mai bawk a, lui a kan  theih bawk siloh avang chuan a mangangin a hlau hle mai. Chutia mangang  taka a awm lai chuan lui ral lehlamah chuan mi pakhat meilum ai hi ava  hmu ta. CHupa pawh chuan Sundar Singh chu a rawn hmu a, “Ka lo kal kai  pui ang che, mangang suh,” tiin a rawn au a. Chupa chuan lui chu rawn  hleuh kaiin Sundar Singh chu a kokiah a thut tir a, lui chu a kai pui a.  CHutia lui a kai pui lai chuan Sundhar Singh chuan a rilruin ‘helai  hmunah hian amahin a awm a ni awm si a, Chanchin Tha a la dawng lo ngei  ang, chuvangin Isua chanchin hi ka hrilh ngei dawn a ni,” a ti rilru a.  Lui ral lehlam an kai chuan chupa chuan a koki atangin a chhuk tir a,  Sundar Singh chuan biak tumin a han zawng zui a, chu pa chu a lo bo daih  mai, a meichhem na hnuhma pawh chu pakhatmah a hmu ta lo va, Sundar  Singh chuan Pathianin amah pui turin Vantirhkoh a tir niin a ngai hmiah a  ni.
  
                Tum  khat leh pawh Kanyan khuaa rawngbawl tura a kal tumin amah dodal tu chu  khaw mi te chuan khua atangin an um chhuak a, ramhnuaiah tlan lutin a  chau hle a, a ril a tam hle bawk a. A chauh em avang chuan a muhil ta.  Zanlaiah chuan mi pakhat hian Sadhu Sundar Singh chu rawn kai thovin  chupa bulah chuan pa pahnih dang eitur kengin an lo ding reng bawk a.  Sundar Singh chuan chung mite chu khua ami amah khawngaihtu te an nih a  ring a. Tichuan an thil rawn ken te chu a la a, puar el euha a ei hnu  chuan chaw pe tu te chu biak a han tum a, an lo bo leh daih mai a ni.
  
                Sundar  Singh hian Buddhist ho hmunpui leh ramhuai bia la tam em emna Tibet  rama rawngbawl tura kal chu a rilruah a lian hle thin. Tichuan a  vawikhat nan kum 1908 khan an tawng pawh thiam lovin amah chauhin Tibet  ramah a kal ta a. Pathian thu a hril chu an lo ngainep in an lo uksak  hauh lo mai. Tihnawmnah leh hmuhsit a tawk nasa hle a, mahse zam hauh  lovin Tashigang khawpui a thleng a, Tashigang atang hian hmun hrang  hrangah rawngbawlin a vak chhuak thin a, Tum khat leh pawh Sundar Singh  chu Tibet rama Rasa khuaah rawngbawl turin a zin a. Rasa khuaah hian  sakhaw dang chanchin a tlangaupui avang chuan man a tawk ta. Tichuan  Sadhu chu chu khaw lal, Lama hnenah a chungthu rel turin an hruai ta a,  Lama pawh chuan tih hlum turin a chungthu a lo rel sak a. Mahse Tibet hi  sakhua Buddhism in midang nunna lak a phal loh avang chuan tihlum lovin  thi tura khuarkhuruma thlak leh Yak vun uih taka tuama nisa hnuaia  phova, nisa in chu Yak vun a lo em tawm hnu a Yak vunin a nek sawr hlum  tura dah tur in a engemaw zawk zawk a chunga hrem nan duhthlan theihna  an pe a.
  
                Tichuan  Sundar Singh chuan khuarkhurum-a thlak chu a thlang ta zawk a. Tichuan  khuarkhurumah chuan an thlak ta. Chu khuarkhurum mawngah chuan a hmaa  midang an lo thlak tawh mitthi raksa tawih rimchhe em em leh ruhro tam  tak a awm hnur mai a, a rim ringawt pawh chu thih pui tham a ni a. Amah  chhanchhuak turin hmelhriat leh Kristian dang an awm bawk si lo. Chu  achhapah nidanga Isua vanga a tawrh laia a chhungrila a hlim ruk thinna  chu a nei bawk si lo, a mangang hle mai
  
Chutia  beidawng taka a awm lai chuan ‘Ka Pathian, Ka Pathian, engah nge min  phatsan?’ tiin a tawngtai ta a, an thlakna lamah chuan a ban a bawh ulh  lehnghal a, hrehawm a ti hle mai. Chu khuarkhurumah chuan hrehawm takin  eitur pawh nei lovin ni hnih leh zan hnih a tang ta. A zan thumnaah  chuan chu khuarkhurum chhin chu tu emaw hian a lo hawng a, hruizen lo  thlak thla in hruizen chu chelh turin a rawn hrilh a, tichuan zawi  zawiin chupa chuan a pawt chhuak a, boruak thianghlim a hip leh thei ta.  Chutia chau tak maia boruak thianghlim hipa khuarkhurum kotlanga a mut  lai chuan a ban na chu a uaichhoh rual khan a dam vek ani tih a  hrechhuak ta bawk a, amah pawtchhuak tu chu biak ahan tum a, chlai  hmunah chuan amah chauhin a lo awm reng chu niin, amah chhanchuaktu hmel  reng hmuh tur a awm lo.
  
  
                Hetianga  a chhuah leh hnu hian Pathian thu hril hna a thawk chhunzawm leh a,  amah khuar khuruma thlak tura thu petu Lama ngei pawh chuan a chhuak leh  tih a hriat chuan Sundar chu a man tir leh a, a chhuah dan chanchin  zawtin, Sundar Singh chuan chhanchhuah anih dan leh mak atih thu te a  hrilh luam a. Chu Lama chuan tu emawin chu khuarkhurum chahbi chu an  kawl ngei ringin a zawn tir ta a. Mi chi hrang hrang an dap kual a, a  tawpah chuan chu khuarkhurum chahbi awmchhun chu Lama inpteah bawk chuan  an hmu si a, mak an ti hle. Lama chuan a tluk loh thil tihtheihna neiin  Sadhu Sundar Singh chu an veng ni ngeiin a hria a, Sundar Singh chu a  chhuah zalen a, mahse an khua chhuahsan turin thu a pe ta nghal a,  duhthlan tur nei hek lo i, Sundar Singh pawh chuan Rasa khua chu a  chhuahsan ta a.
     
                Nepal-ah  tihduhdahna a tuar: Hetianga Pathian thu hrila hmun hrang hrang a vah  kual lai hian kum 1914 May thla tawp lamah Nepal ramri a thleng a. A  ramri kaltlang tum chu sipai duty te’n vawihnih lai an hnawt kiang a,  mahse Nepal ram tulna chuan a koh nasat em avangin eng tin tin emaw  Nepal chu a lut thei ta. Sundar Singh hian Nepali tawng hi hrethiam  mahse a tawng thiam lova, chuti chung chuan Nepali tawnga Thuthlung Thar  bu chu a chhiar thiam tho avang chuan Pathian thu hril luih a tum  thung.
  
                Nepal  ram hi a chhengchhe em em a, kawng a chhuk chhova, lui kan tur a tam  bawk nen, Nepal-a chanchin tha hril tura luh chu hahthlak a tih thu ti  hian a sawi. “Kawng a chhiain a chhuk shhova, Lui kan a harsa bawk nen,  June 7 kha ka theinghilh thei tawh lovang- riltam leh tuihal em emin  ramhnuaiah ka vak a, ruah nasa taka rawn surin thli a tleh nasa hle a,  khamah min len thla hial. Khatiang khawpa sangah khan tla mah ila engmah  inhliam lovin Pathianin minveng a ka va lawm tak em,” tiin. Hemi tum  hian a thlipui leh ruahpui laka a sa him nan puk pakhatah a tawm a,  chutah chuan Isua khenbeh anih tuma a tuarna hrang hrang inlarna a hmuh  thu tihian a sawi.
  
                “A  hmasa berah chuan Gethsemane huanah a tlaivar a, a dawtah a tui a hlain  a riltam hle. A pathumnaah an vuakna vual leh a hling lukhum khum avang  chuan a thi nasa hle a, a palinaah heng a hrehawm tuar bakah hian ama  kraws rit tak chu a la pu zui. Hei vang hian Golgotha a panna kawngah  pawh a chauh vangin a tlu a, he inlarna ka hmuh zawh veleh hian Pathian  hnenah ‘Lalpa, ka tawrhna hi ka tana i tawrhna nena tehkhin chuan a va  nep em!’ tiin ka tawngtai nghal a ni,” tiin.
  
                Hei  aia nasa mah hi Nepal rama Ilam khua a luh hlimin a tuar a. he khua a  luh hlim hian an bazar lun em em maiah Thuthlung thar bu chu a chhiar a,  Pathian thu ziak a sem bawk a. Thuneitu te’n chutia Pathian thu a hril  lai an lo hmuh chuan sakhaw dang chanchin a puandarh avang leh phalna  tel lova Nepal ram a luh avang chuan an man ta a.
  
                Chuta  amah mantu Police Officer chuan tu phalna hmanga Nepal rama lut a  Pathian thu hril nge anih a zawt a. Sadhu Sundar Singh chuan Officer te  Officer, Lei leh van siamtu, lal te Lal thua lut a nih thu hrilhin,  “Krista chuan hnam zawng zawngte chatuan nunna nei turin a duh a, he  Chanchin Tha hi Nepal pawh hian a hre ve tur a ni, tiin a chhang a.  Sawizawm zel an duh loh avangin thla ruk tang turin Jailah an dah lut  ta. Mahse Jail-ah pawh midang hnenah Pathian thu a hrilh zel dawn nia an  hriat avangin hremna dang a chungah an lekkawh ta.
  
                Tichuan  hmun pakhatah hian an tan tir ta a. A kawr an phelh ruak vek a, a kut  leh ke chu thingah an tawn bet a, tichuan Vangvat tam mangkheng chu a  tanna hmunah chuan an chhuah ta. Chung vangvat chuan an zuk rawn a, an  phuar beh avangin a in thian fai thei si lo, hrehawm a ti em em a. Mahse  Pathian thlarau thianghlim chuan a rawn chenchilh ‘chu hmun hrehawm tak  chu vanram ang maiin a rawn nuam ta a,’ tiin a sawi.
  
                Chutiang  hmun hrehawm takah chuan tang mahse Pathian awmpuina a chan avang chuan  hlim takin a zai a, tang vengtu te leh tang dang te chuan mak ti takin  an rawn en huai huai a, chutia an rawn pungkhawm ta tihah chuan Pathian  thu a lo hrilh leh ta thin a. Hetianga a khawsak avang hian mi a niin an  ngai a, an chhuah zalen ta a ni. Hetia a chhuah leh hnu hian Vangvatin a  thisen an zuk chhuah nasat avangin a thak nasa em em a, a lu a hai bawk  a. Mahse Sadhu Sundar Singh chuan hetiang dinhmunah pawh hian, “Pathian  chu ropui ber rawh se, a hming avangin ka tuar ve min phalsak a,” tiin a  la sawi fan a ni. Hetia a chhuah leh hnu hian Darjeeling lam a pan ta  a.
  
                Buhseng  naah thilmak: Sundar Singh hian India hmar lam hmun hrang hrang a fang  kual a, heng a zinkualnaah te hian a remchan hun apiangah Pathian thu  chu a hril mai thin. Tum khat chu leilet pakhatah hian mi thenkhat chuan  buh an lo seng mek a. Chulai hmun a kaltlang lai chuan Pathian thu  hrilh duhna neiin buhsengtu te chu Pathian thu a hrilh leh a, mahse an  hna an thawh buai em avang chuan an lo ngaihthlak sak lem lo. Chutia a  sawi rei deuh hnu chuan an ning ta a, sakhaw maksak deuh chungchang an  ngaihthlak peih loh thu hrilhin an zinga pakhat chuan lung tumin  Sundar-a hmaiah chuan a vawm a, a hmai chu a kak nghe nghe a, a hmai kak  dawm chung chuan a thusawi pawh chu a titawp ve mai bawk a.
  
                Rei  lote hnuah chuan a hmai vawm tupa chu a lu a na ta vak mai. Buh pawh  chu a seng hlei thei ta lova, a favah chu dah in a hah chawl ta a.  Chuveleh Sundar Singh chuan chupa favah dah chu a chhar vat a, buh chu a  seng pui ta mawlh mawlh mai. Hei hian chulai hmuna hnathawkte rilru chu  a hneh hle mai a, an chawlh vek hnu pawh chuan Sundar chuan a la seng  hmiah hmiah bawk a. Chutianga an hauh hrep hnuin nasa tak maia hna a  thawhui avang chuan an lawm ve hle ni tur ani an zinga chaw eiah chuan  an sawm a, khuaah chuan chaw ei turin an leh leh ta. Chaw an eikham  chuan Sadhu chuan a kalsan ta a, an buhseng sa phur tura an va kal leh  chuan an thar aia tam daihin an buh chu a lo pung a, mak an ti hle mai.  Mi thianghlimin buh a seng pui tih an inhrechhuak ta a, a thusawi an lo  ngaithla lo chu pawian ti hle. Amah hmuh tum chuan an va zawng leh chiam  a, mahse a lo kal bo hman tawh si a, an intawng leh ta lo a ni. (He thu  hi Sadhu Sundar Singh-a buhsengpui pakhatin India hmarlama chanchinbu  pakhat hnena a sawi atanga lakchhawn a ni)
  
                Amah bumtu Pathianin a hrem:  Tum khat leh chu Himalaya tlang bul thut ramhnuaiah a zinkawng zawhin a  kal a. Chutih lai chuan pa pakhat nen hian in tawkin chupa chuan  mangang takin an zinkawngah a thianpain a thih san thut niin a lo sawi  a, a phumna leh a ruang tuamna atana puan leina tur pawisa pawh a neih  loh thu sawiin Sundar Singh chu pawisa a dil a. Sadhu Sundar Singh chuan  pawisa thir tlemte leh a blanket neichhung chu chu pa hnenah chuan a pe  ta a. 
  
                A  hnu deuhah chuan chupa bawk chu Sadhu-a lampanin tap chungin a lo tlan  a, “Ka thianpa kha a thi tak tak,” tiin mangang takin a rawn sawi a.  Sadhu chuan a hma pawha a hrilh tawh thu sawiin chupa chuan a hmasa zawk  kha amah an bumna mai anih thu leh chutiang chuan chulai vela zin  veivak mi thahnem tak an lo bum tawh thu te, tun tumah mithianghlim an  bum a, an bum man hmuin a thianpa in a thihsan a, a la dam amah ngei  pawh chu pathianin a hrem dawn niin a ngaih thu te a sawi a, a inchhirin  a hlauthawng hle mai a.
  
                Chutah  Sadhu Sundar Singh chuan chupa hnenah chuan Pathianin sual ngaihdam  theih loh a neih loh thu te, Pathian fapa chuan kan sual tlan nan  Krawsah kan tuar ai a tuar thu te a hrilh a, chupa pawh chuan a  dawngsawng tha hle a, a piangthar ta. Sadhu-a hrilh angin chulai biala  Mission Station pakhatah chuan a kal ta a, baptisma a chang a, kohhran  member rinawm tak a ni chho ta a ni.
  
_____________________________________________________________________________________
  
                
  
                Ni 40 leh zan 40 chawnghei a tum:  Sadhu Sundar Singh hian Isua hi a ngaisangin hriatchian leh zual a duh  hle a, Isua’n thlalera ni 40 leh zan 40 chaw a nghei ang chuan tih ve  duhna rilru lian tak a nei a. Tichuan chawnghei tur chuan Dehradun  ramngaw pik tak mai chu tha a hriain a pan ta a. A kalkawngah hian Roman  Catholic doctor pakhat hmuin a ni chuan a hriselna a tana a that loh  tur thu leh a thil tih tum chu thulh turin a thlem a, mahse Sundar Singh  chuan a thil tih tum a thulh lo. Ramhnuaia a chawnghei ni zat a hriat  theih nan lungte 40 leh Thuthlung Thar bu a keng a, chaw a nghei tan ta.  
  
                A  ni khatna ah chuan a pum a na hle a, mahse a tilui chho hram hram a.  Chu ramhnuai pik taka ramsa kawlh tak tak te chuan an lo rum khum thin  bawk a, Pathian pawlna hun tha tak a nei thei a ni. Mahse a taksa a lo  chaklo chho zel a, a lungte vawm bo tur pawh chu a vawm tha hlei thei ta  lo. Tichuan ni engemawzat hnuah chuan nikhaw hrelo in a awm ta hial a.
  
                Chutianga  ramhnuaia riltam chau tak maia a leh reng lai chuan chu ramhnuaia mau  sat tura lokal mi pahnih chuan an rawn hmufuh ta hlauh a. Sadhu a nih  avang leh a la thawk avang chuan Dehradun lam pan chuan an hruai haw a, a  chawnghei chhunga a cher hman em avang chuan chulai hmuna Kristian  thenkhat te pawh chuan Sadhu Sundar Singh a ni tih chu an lo hremai bik  lova, mahse a bible kawma a ziah atang chuan an lo hre thei ta a.  Tichuan Dehradun-a pastor pakhatinah hruai lutin chutah chuan a in  enkawl dam leh ta a ni.
  
                Sadhu Sundar Singh khawthlang lamah:  Sadhu Sundar Singh hian khawthlang lam US leh Britain te tlawh a duh  hle thin a. Vanneihthlak takin amah tuithlartu a pa Sher Singh-a chu a  piangthar ve hlauh mai a, a pa chuan a khawthlang zinna tur senso chu a  tumsak ta a ni. Kum 1920-ah US, Australia leh Britain chu a tlawh a.  Rawngbawla khawthlang lam ram tlawh tur hian sawmna a dawng nasa thei  hle a, a chanchin chu khawvel huap chanchinbu lar tak takah an ziak chei  chuai thin. Europe-ah kum 1922 khan a zin leh bawk. Heng hmunah te hian  Kristian te’n an ngaisang hle thin a, a thusawi te chu Indopui II-na  tuartu mi beidawng tak tak te’n an hlawkpui hle thin a. Mahse khawthlang  lam mite khawvel lam thil an buaipui nasa lutuk a hmuh chuan a ti  lunghnur hle thung.              
  
Sadhu  Sundar Singh hi kum 30 a tlin meuh chuan Kristian rawngbawltu  hriathlawh tak a ni tawh a, mite chuan kawmnuam leh mi inngaitlawm tak  niin an sawi thin a, Isua nundan leh tawng dan ang maiin a ni tiin an  sawi thin. Tum khat chu Lake George-a rawng a bawl laiin thu a sawi a.  Hmeichhe naupang pakhat chuan a thusawi chhung chuan mit la sawn lek lo  hian a lo en char char mai a. A thusawi zo a han thu a, mipui an reh  thiap lai chuan chu hmeichhe naupangte chuan “Hepa hi Isua a ni em?”  tiin a rawn tawngchhuak phawng mai a ni. Rawngbawlin hmun tam takah a  zin kual a. South India, Ceylon, Burma, Malaya, China, Japan-ah te sawm  anih angin rawngbawlin a zin a, Tibet-a a zin ang tho in chanchin  ngaihnawm leh mak tak tak heng a zinnaah hian neiin damlo te a tidam a,  thilmak tak tak a ti thin.             
  
Sadhu Sundar Singh leh sakhaw dang:  Sadhu Sundar Singh hian sakhaw dang chanchin pawh Pathian dik tak  hmuchhuak turin a zir nasa hle tih kan sawi tawh kha. Hindu, Buddhism  leh Muslim chungchang te chu a bel hle. Thil tih that avanga chhandamna  (Karma) chungchangah mihringte’n kan thil tih angzelin kan chungah  rorelna a awm dawn nia sakhaw hrang hrangin kan inzirtir chu dik a ti a,  mahse Kristian leh sakhaw dangte rindan erawh a in ang lo tih sawiin  Sundar Singh chuan, “Kristiante chuan chhandam kan nih avangin thil tha  kan ti a, Hindu leh sakhaw dang te chuan chhandamna hlawhchhuak turin  thil tha an ti thunga, hei hi kan danglamna a ni,” tiin a sawi. A  naupanlai hian Hindu sakhua chungchang zirtir tu tur Sastri leh Yoga  zirtirtu tur Sannyasi te a pa in a ruai thin a, chungmi te chuan thil  hrang hrang zirtirin a tawpa Hindu puithiamin an zirtir chhuah nibera a  hriat chu pakhatin ‘Pathian a awm lo’ a ti a, pakhat dangin pathian  pakhat chauh a awm’ a ti leh a, adang lehin ‘pathian hrang hrang an awm’  a ti a, a dang lehin ‘engkim hi pathian a ni,’ tiin a zirtir niin a  sawi
  
                Buddhism  chungchangah pawh Buddha chu a invawn thianghlimna te, a chakna te leh a  finna avangtein a ngaisang hle tih a sawi a, mahse inngaihtlawmna a  tlakchham avangin Pathian hriatna dik a hmu zo lo niin a ngai a,  inngaihtlawmna/tlawmna nun chu Pathian hmu tura neih makmawh niin a  sawi. Tumkhat chu Buddhist pakhat hian ‘Chakna/duhna/ itna(desire) neih  loh hi chhandamna a ni,” tiin Sadhu chu a hrilh a, mahse Sadhu Sundar  Singh chuan “Sual tih chakna/duhna paih bo hi chhandamna atan a pawimawh  zawk,” tiin a hnial ve thung. Chu Buddhist pa chu hnialin Sadhu chuan,  “Mihringin chakna leh duhna tellovin kan nung thei lo. Duhna/ chakna tih  reh duhna pawh duhna(desire) tho a ni,” tiin a hnial dang chiang hle.
  
Sadhu  leh Materialism: Sadhu Sundar Singh hian mamawh a neitlem hle a, Bible  leh a Sadhu thawmhnaw, Blanket pan te erawh a kengreng thung. Pawisa a  mamawh lova, a rawngbawl zelna atana pek an tum pawhin a la duh thin lo.  Intumchawp Pathian a ring ngam hle a, duhamna leh khawvel thilin a  rilruah hmun an chang lo. Duhsakna thilpek a dawn chhun te pawh mirethei  chanhai a hmuh hnaivai hmasak ber hnenah a pe mai thin a, mahse thilpek  a lak thin erawh chu rawngbawla a vahchhuahna tur Rel ticket chauh a ni  awm e.
  
                Tumkhat  chu Kolhapur, Maharastra state-ah Kristian hmeichhe hostel naupang ho  intihhlimnaah an sawm angin a kal ve a. A zan hmasa berah chuan khua a  vawh em avangin a shawl pante chu a sina a khur a khur mai a. Chu chu  hriain atuk zanah chuan hmeichhe naupang ho chuan pawisa thawhkhawmin  shawl manto leh nalh tak an lei chu Sadhu chu an present ta a, Sadhu  pawh chuan lawm takin chu shawl chu a la a, a sin nghal a. Chumi zana a  hawn kawngah chuan putar retheu tak mai, vawt ti tak, meilum ai lai hi a  hmu a, chu putar chu pan hnaiin ‘Kei aiin ani hian a mamawh zawk’ tiin  chu shawl manto tak chu a pe ta daih a ni.
  
                Tumkhat  leh pawh a rawngbawlna hmun atanga a haw tur chu rel stationah a  thiante chuan pawisa cheng 25 pek an tum a, mahse ani chuan la duh lovin  a pe let leh a. Mahse rel rlan ruala a baga an rawn vawmluh leh avang  chuan pe let hman tawh hek lo a ipte ah chuan a dah tha ta a. Mahse a  kawl rei lo hle, Rel station pakhat an thlen leh chuan kutdawh pakhat  kawr tet hneng hnuang ha hian kut a lo dawh chu a hmu a, Sadhu chuan a  thiante’n Cheng 25 an pek chu chu kutdawh chu a pe ta mai a, kutdawh  pawh chu mak tiin a mengphawk nasa hle.
  
                Hetiang  hian sum itna in a nun a tibuai lo hle a. A zinna senso phuhruk nana a  rawngbawlna hmuna thawhlawm khawn pawh a duh ngai hek lo. America rama a  zin dawn tum pawhin amah chah thlak tum tu The Pond Lyceum Bureau,  Rabindranath Tagore pawh USA-a lo chahthla tawh tu chuan Sundar Singh  chu a lar tawh em avangin US-a chah thlak a, hmun hrang hrang fanpui pah  a sumtuak dan an tum a, mahse hei hi Sundar Singh chuan a hriat hnu  chuan a duh lo hle a, a zin tur chu thulh a tum hial hman a ni. Mahse a  zinna tur ruahmanna chu The National Bible Institue chuan rem a ruat sak  leh thei ta hram a ni.
  
                A hun tawp lam: Kum 1923 khan  Sundar  Singh hian a vei em em Tibet ram a tlawh leh a, a rawn haw leh chu a  chauvin, a hriselna a tlahniam a, ama inah a thian thenkhat te nen  Pathian pawl ho leh inserhhrangin kum engemawzat chu hun an hmang a. Kum  1929 alo nih chuan a hma ang bawkin Tibet tlawh duhna chuan a tur leh  ta ut ut mai. A thiante chuan a kal remti lo hle mahse Tibet rama  Pathian ram tul zia a hmuh in kal lo thei lovah a in ngai a. Tichuan  April 18, 1929-ah Tibet ram panin a chhuak leh ta a. Hemi thla vek hian  Simla bula Kalka khua a thleng tih hriat a ni a, hemi khua atanga a  chhuak leh chu a chanchin tuma hriat theih lovin a khuangcher bo ta hmak  a ni. He tih lai hian mi thenkhat chuan Sadhu Sundar Singh hi thah niin  a ruang an chansawm a, luiah an paih niin an sawi a, thenkhat ve thung  erawh chuan vantirhkoh ten vanah an hruaichho niin an sawi ve thung.
                
              ________________________________________________________
Pornstar atanga Pathian rawngbawltu
  
Shelley Lubben
  
Tun  tuma a chanchin leh a rawngbawlna kan sawi tur Shelley Lubben hi nu  ropui tak a ni a, puitling film chang thin nimahse piantharna a chang a,  puitling film chang thin dangte rawngbawl sakin he suala awk laklawh  tawh tlanchhuah ngaihna hre tawh si lo nun beisawng em em te  chhanchhuahna hna ropui a thawh dan hi a ngaihnawm a, mi fel sawmkua leh  pakua sim tur nei chuang si lo aia mi sual pakhat sim, Pathian lam hawi  ta chunga Pathian lawm dan tur leh mi dang leh zel sim tura a puih dan  hi a ropui tak meuh meuh a ni. Awle chhunzawm ang.
  
 Pian leh Murna :  Shelley Lubben hi May 18, 1968 khan Pasadena, California-ah a piang a,  an chhungkua hi Kristian chhungkaw pangngai tak an ni a, a naupan lai  atang pawhin Isua Krista a hmangaih hle thin niin a sawi. Chutianga  Kristian chhungkaw tha taka an awm ho lai chuan hmundangah an insawn a  tul ta tlat mai. Chutia khawdanga an insawn tak avang leh a nu leh pa  hnathawhna thar avang te chuan an chhungkua chuan Biak in te an hlat  telh telh a, TV an en nasain chu chuan an chhungkua pawh a nghawng a,  Shelley pawh chu Primary school a kal laiin TV ah chuan a in lan ve nghe  nghe a ni.
  
                 Chutianga a nitin nun a hman chhoh lai chuan naupang duhawm tak mai  Shelley chu kum 9 mi a nih laiin mipa tleirawl pakhatin vanduai thlak  takin a pawngsual hlauh mai le. Chu chuan a nun a thlak danglam ta dawrh  a, tunlai angin taksa leh rilru lam thlenga inenkawlna tha, pawngsual a  tawh avang hian a dawng ve lo va. Nasa takin chu a vanduaina chuan a  nun a nghawng a, amah chu bawlhhlawh ngawih ngawiha inngaihna te nei  chhovin, mi mit lak chakna leh mipa ngaihvenna a nei chho ta.
  
A  tleirawl chho ta chu a za ve har mai. Kum 16 anih in mipat hmeichhiatna  a hmang tan a, inlamah te chuan Playboy playmates te inchei dana  incheiin a lo len leh deuh hnu chuan zu leh damdawi a ti chho tan ta. A  chhungte chuan han buaipui ngaihna vak an hriat loh avangin kum 18 anih  chuan an in atang chuan an hnawtchhuak ta a.
  
CHutianga  baihvai taka a chhuah hnu chuan San Fernando-ah ei leh in tur pawh nei  lovin a thleng hlawl a, chutia a tei kual lai a hmuh chuan mi pakhat  hian a bula khawsa turin a sawm a, mipat hmeichhiatna hmanpui turin. In  atanga hnawhchhuah a nih tawh avang chuan pawisak nei tawh hek lo, a  vawikhatna atan Dollar 35 in a inhralh tan ta a ni.
  
                 Shelley chuan chutiang chuan Nawhchizuar nun chu a hmang chho tan ta.  Thil tam tak rapthlak tak tak nawhchizuar dangte tawrh thin chu a tuar  chho ve mawp mawp zel a, mahse pawisa ber a neih miau avang chuan a  chhunzawm zel a, sawn te a pai a, nawmsipbawlna hrang hrangah a  inhnamhnawih a, mahse a nun chu a beidawng em em thin.
  
                 “Hetianga hun ka hman lai hian ka naupan laia ka ngainat em em thin  Isua chuan ka thinlung hi a rawn kik reng a, mahse kei chuan ka lo hre  lo der thin a. Pathian chuan min ngaihsak lo niin ka hriat avangin ka  dam khawchhuah theih nan chuan engmah tih hreh ka nei ngai lo,” tiin  Shelley chuan hetih hunlaia a nundan a sawi.
  
                  Nawhchizuara sum a tuak chuan pawngsual leh nghaisak te, risk te a  tawk nasa hle a, a sum hmuh ang ang chu zu leh drugs lei nan a hman bawk  si avangin chu nawhchizuar nun chu kalsanin Porn Industry lamah  Puitling film chang turin a inher ta. Kum 24 mi anihin Puitling film a  chang tan a, kum 1993-1994 khan puitling film 30 chuang a chang hman a  ni. Mahse hetianga mipat hmeichhiatna a hman kual atang hian sex atanga  inkaichhawn theih natna Herpes leh Human Papilloma virus (HPV) a kai  bawk a, chu chuan a nun a ti beidawngin zu leh drugs a thlah theih chuan  siloh avang chuan a nun a beidawng hle thin. Hetia Herpes a vei atang  hian zawi zawiin Porn Industry chu a kalsan ta a.
  
 Chhanchhuahna:  Tichuan  Kum 1994 khan bar pakhatah tlangval fel tak mai a hnua a pasal nita  Garret-a nen an in tawng a. Garret-a chuan date atan sawmin an inzui  chhuak a, thian tha tak an ni ta. Garret-a hi Kristian hnuchham enkawlna  atanga seilian, Kristian sikula kal, piangthar tha tak mai a ni a.  Shelley hnenah chuan a nun atanga chhanchhuah a duh leh duh loh a zawt  a, nun beidawng tak Shelley chuan a duh chiang hle mai. Tichuan  theihtawpin Garret-a tanpuina hnuaiah Zu leh Drugs te chu a sim chho zel  a, piantharna dik tak a chang ta. Tichuan Garret leh Shelley Lubben te  chu February 14, 1995-ah an innei ta a ni.
Chhanchhuahna:  Tichuan  Kum 1994 khan bar pakhatah tlangval fel tak mai a hnua a pasal nita  Garret-a nen an in tawng a. Garret-a chuan date atan sawmin an inzui  chhuak a, thian tha tak an ni ta. Garret-a hi Kristian hnuchham enkawlna  atanga seilian, Kristian sikula kal, piangthar tha tak mai a ni a.  Shelley hnenah chuan a nun atanga chhanchhuah a duh leh duh loh a zawt  a, nun beidawng tak Shelley chuan a duh chiang hle mai. Tichuan  theihtawpin Garret-a tanpuina hnuaiah Zu leh Drugs te chu a sim chho zel  a, piantharna dik tak a chang ta. Tichuan Garret leh Shelley Lubben te  chu February 14, 1995-ah an innei ta a ni.                 Hetianga an inneih hnu hian tunhmaa nun buarchuar taka lo hmang thin  Shelley leh Kristian tlangval Garret te chuan harsatna pawh an tawk nasa  ngei mai. Mahse Pathian an en tlat a, kohhran bel tlatin Tacoma,  Washington-a Champions Centre kohhranah chuan theihtawpin an in hmang  chho ta a, hemi chungchangah hian Shelley chuan, “Pathian nen chuan, ka  sual zawng zawng hi ngaihdamin ka awm tih ka inhria a, mi thar ka ni ta.  Pathian chuan ka tunhma nun theihnghilhin tawp chin nei lovin min  hmangaih tih ka hria a, ka hmalam hun atan min lo buatsaih nasa hle hi a  lo ni,” tiin a sawi.
  
                 Hetianga nun thar a neih hnu hian Shelley chuan Web Desingning lam a  zir ta. Hemi bakah hian college a lut tha leh a, Pathian thu zirin  Theology leh Counselling lamah Bachelors Degree a nei ta bawk. Tichuan  kum 8 kalta a nawhchizuar teng hneng tak Champions Centre beltu chu  Champions Centre a rawngbawltu pawimawh tak a lo ni chho ta a. Pathian  chuan zu leh drugs ngawl a lo vei tawhna te, a hun liam ta duhawm lo tak  te, rilru natna hrang hrang te, mipat hmeichhiatna ngawl a lo vei  tawhna te, a hun liam ta avanga a zah ngawih ngawihna thin lak atang te  chuan chhanchhuakin chutiang tuarte tana rawngbawl tur chuan  a buatsaih  tih inhre chungin rawng a bawl ta a. Mi tam tak harsatna hrang hrang  neite tan tanpuitu niin mi tam tak a chhanchhuak a, a hnaah chuan a inpe  zoin a tui hle.
  
 Pink Cross Foundation: A  naupan lai chuan Shelley hian Pathian thu hriltu nih a chak thei hle.  Mahse a nuna vanduaina hrang hrang a tawrh hnuah Pathianin a chhanchhuak  a, tunah chuan Bachelors Degree neiin mi hrang hrang  hnenah a nun  atanga a thil tawn leh Pathianin a chhanchhuahna thute chu a sawi kual  ta. Tichuan kum 2005 atang khan internet lama Social Networking site  hmang tangkaiin a harsatna ang  tawk, Sex industry-a tang mek te  chhanchhuah hna chu a thawk tan ta a. Kum 2008-ah pawl pakhat Pink Cross  Foundation chu a din ta bawk a. He Pink Cross Foundation hian a tum ber  chu Porn Industry(puitling film siamna)-a inhnamhnawih a changtu  (pornstar) te zinga nun beidawng te chhanchhuah chu a ni. He hna kalpui  tur hian a website kaltlangin donation a khawn a, hmuh pawh a hmu tha  hle mai. Chumi hmang chuan Pornstars te chu thilpek hlanin a thilpek  funah chuan Bible te, Pathian thu ziakna te, Gospel Music CD te,  duhsakna cards te leh a tawngtai pui reng a ni tih leh amah biak pawh a  an harsatna te an hrilhna tur lehkha te chu a thun tel thin a. Tin he a  website kaltlang bawk hian Porn movies en thin mi tam tak te chu  Pornstar te dinhmun dik tak leh an khawngaihthlak zia te, tanpui an  ngaihzia te hrilh hriain Pornstar te pawh sim an duh leh duhloh an zawt  a, porn industry tlansan a nun thar neih duh te chu kawng tinrengin an  tanpui thin bawk a ni.
Pink Cross Foundation: A  naupan lai chuan Shelley hian Pathian thu hriltu nih a chak thei hle.  Mahse a nuna vanduaina hrang hrang a tawrh hnuah Pathianin a chhanchhuak  a, tunah chuan Bachelors Degree neiin mi hrang hrang  hnenah a nun  atanga a thil tawn leh Pathianin a chhanchhuahna thute chu a sawi kual  ta. Tichuan kum 2005 atang khan internet lama Social Networking site  hmang tangkaiin a harsatna ang  tawk, Sex industry-a tang mek te  chhanchhuah hna chu a thawk tan ta a. Kum 2008-ah pawl pakhat Pink Cross  Foundation chu a din ta bawk a. He Pink Cross Foundation hian a tum ber  chu Porn Industry(puitling film siamna)-a inhnamhnawih a changtu  (pornstar) te zinga nun beidawng te chhanchhuah chu a ni. He hna kalpui  tur hian a website kaltlangin donation a khawn a, hmuh pawh a hmu tha  hle mai. Chumi hmang chuan Pornstars te chu thilpek hlanin a thilpek  funah chuan Bible te, Pathian thu ziakna te, Gospel Music CD te,  duhsakna cards te leh a tawngtai pui reng a ni tih leh amah biak pawh a  an harsatna te an hrilhna tur lehkha te chu a thun tel thin a. Tin he a  website kaltlang bawk hian Porn movies en thin mi tam tak te chu  Pornstar te dinhmun dik tak leh an khawngaihthlak zia te, tanpui an  ngaihzia te hrilh hriain Pornstar te pawh sim an duh leh duhloh an zawt  a, porn industry tlansan a nun thar neih duh te chu kawng tinrengin an  tanpui thin bawk a ni. Tunah hian Shelley Lubben hi a pasal Garret nen fa pathum neiin a  rawngbawl hna a chhunzawm zel a. Jail ah te, TV , Radio, Film,  Conference leh Pink Cross Foundation kal tlanga chhanchhuahna hna an  thawh kaltlangte in Pathian thu a auchhuah pui a mi dangte tan a nun a  hmang nitin a ni. Shelley Lubben hian Porn Industry nihna tak pholana he  industry hi sawrkarin a khuahkhirh theih nan nasa takin hma a la a,   California legislator Charles Calderon nen pawh an thawk dun nasa hle.  June 2010 khan US House of Representatives-a Senate te hmaah thu a sawi  a, tin TV Show lar tak tak Howard Stern show, ABC news Nightline, The  700 Club, Fox 11 News, AP News leh show lar tak takah te a tunhma nun  leh a nun beidawng tak atanga Pathianin a chhanchhuah dan thu te a  tlangau pui thin a ni.
                 Tunah hian Shelley Lubben hi a pasal Garret nen fa pathum neiin a  rawngbawl hna a chhunzawm zel a. Jail ah te, TV , Radio, Film,  Conference leh Pink Cross Foundation kal tlanga chhanchhuahna hna an  thawh kaltlangte in Pathian thu a auchhuah pui a mi dangte tan a nun a  hmang nitin a ni. Shelley Lubben hian Porn Industry nihna tak pholana he  industry hi sawrkarin a khuahkhirh theih nan nasa takin hma a la a,   California legislator Charles Calderon nen pawh an thawk dun nasa hle.  June 2010 khan US House of Representatives-a Senate te hmaah thu a sawi  a, tin TV Show lar tak tak Howard Stern show, ABC news Nightline, The  700 Club, Fox 11 News, AP News leh show lar tak takah te a tunhma nun  leh a nun beidawng tak atanga Pathianin a chhanchhuah dan thu te a  tlangau pui thin a ni.Sawi tawh angin Shelley Lubben hian a website www.shelleylubben.com leh www.pinkcross.org   hmangin nasa takin rawng a bawl a. He website-ah hian Pornstar lar tak  tak te nun dan leh an pianthar dan an testimony, anmahni ziak ngei te  tarlan a ni a, Sex leh porn industry atanga natna hlauhawm tak tak vei  theih chungchang te tarlan a nih bakah Pinkcross Foundation rawngbawl  dan te, an thlalak te leh thil tam tak dah a ni.   
Zep  thu a cheng law, tunlai khawvelah Porn Industry hi sumdawnna hlawk ber  pawl leh mipuite bawh ber a tling tawh a. Helai ram kilkhawr takah pawh  hian internet hmangin sap nula leh tlangval ten hlim hmel taka engmah  pawisa lo va an in kreinch lai te kan enin kan download ve thei reng  tawh a ni. Pornography hi addict awlsam tak, thlarau nun leh nupa inkar  te khawih chhe vek thei anih avangin Kristian thalai te pornography  lakah kan inven a tul tak zet ta. Internet-ah porn website tam tak click  chhuah mai theihin a awm a, a download thei reng tih te kan hre awm e.  Mahse DUHTHLANNA thiang tak kan nei a, internet kan hman pawhin website  tha lo te thlir kual lo va kan rilru leh thlarauin a hlawkpui theih tur  zawng website tha tam tak en zawk thei tura kan DUHTHLANNA kan hman  thiam a pawimawh hle a ni.
                
--------------------------------------------------------------------------------------------------
  
FRANKLIN GRAHAM
 Evangelist  ropui Billy Graham leh a nupui Ruth Bell Graham te fa panga zinga a  palina Franklin Graham hi July 14, 1952 khan Appalachian Mountains,  Asheville, North Carolina-ah a pianga, zirna lamah The Stone Brook  School, Long Island, new York-ah a lut thin a, high school erawh chu  North Carolina lamah a kal thung.  High School a zawh hnu hian Longview,  Texas-a LeTourneau College-ah a lut chhunzawm leh a. Rawlthar harhvang  leh ninhlei ve tak anih avangin kawhmawh bawl a ching ve hle a, he  college atang hian a kawhmawh bawl avangin hnawhchhuah a ni nghe nghe.  LeTourneau College atanga an hnawhchhuah hnu hian Montreat Anderson  College ah lut lehin A.S. a zova, Appalachian State University atangin  B.A. a zo leh bawk.
Evangelist  ropui Billy Graham leh a nupui Ruth Bell Graham te fa panga zinga a  palina Franklin Graham hi July 14, 1952 khan Appalachian Mountains,  Asheville, North Carolina-ah a pianga, zirna lamah The Stone Brook  School, Long Island, new York-ah a lut thin a, high school erawh chu  North Carolina lamah a kal thung.  High School a zawh hnu hian Longview,  Texas-a LeTourneau College-ah a lut chhunzawm leh a. Rawlthar harhvang  leh ninhlei ve tak anih avangin kawhmawh bawl a ching ve hle a, he  college atang hian a kawhmawh bawl avangin hnawhchhuah a ni nghe nghe.  LeTourneau College atanga an hnawhchhuah hnu hian Montreat Anderson  College ah lut lehin A.S. a zova, Appalachian State University atangin  B.A. a zo leh bawk.  Kum  22 mi anih laiin kum 1974 khan Jerusalem tlawhin an kal a. Hemi tuma an  thlenna hotel room-ah Pathian hnena inhlanna hun neiin a piangthar a.  hemi kum vek hian Jane Austin Cunningham chu nupuiah neiin fa pali:  William Franklin Graham IV (Will Graham), Roy Austin Graham, Edward Bell  graham leh Jane Austin Graham Lynch te an nei a, tunah hian Franklin  Graham hian tu panga lai an nei tawh a ni.
  
 Aa tlangval chhoh lai vel hian Franklin Graham hi a pa Billy Graham-a  team ami Roy Gustafson leh John Wesley White te chuan an kaihruai nasa  hle a. Heng mi te hian Franklin Graham hi a pa thachhang dawl turin an  buatsaih nasa hle a. Kawng hrang hrangah training pein hma a sawn hle a,  Kum 1989 khan Billy Graham Evangelistic Association programme buatsaih  chu kaihhruai tanin kum 2000 khan CEO a ni tan a kum 2002 ah phei chuan  BGEA President a ni chho ta a, kum 2001-a George W. Bush-a  US President  atana lakluh anih tum pawh khan tawngtai sakna hmangtu a ni nghe nghe a  ni
                 Aa tlangval chhoh lai vel hian Franklin Graham hi a pa Billy Graham-a  team ami Roy Gustafson leh John Wesley White te chuan an kaihruai nasa  hle a. Heng mi te hian Franklin Graham hi a pa thachhang dawl turin an  buatsaih nasa hle a. Kawng hrang hrangah training pein hma a sawn hle a,  Kum 1989 khan Billy Graham Evangelistic Association programme buatsaih  chu kaihhruai tanin kum 2000 khan CEO a ni tan a kum 2002 ah phei chuan  BGEA President a ni chho ta a, kum 2001-a George W. Bush-a  US President  atana lakluh anih tum pawh khan tawngtai sakna hmangtu a ni nghe nghe a  niSamaritans  Purse: Sawi tawh angin Franklin Graham hian khawvel hmun hrang hrang  tlawhin a zinkual nasa hle a. Hetia a zinkualna lamah hian Jerusalem-a a  thlenna hotel room-ah amah chauhin Pathian hnenah inhlanna neiin a  piangthar a. A pianthar hnu lawk hian Bob Pierce-a sawmna angin Franklin  Graham hian World Vision dintu Bob Pierce hnung a zui tan a.  Samaritan’s Purse dintu Bob Pierce hian Graham chu hmun hrang hrangah  hruaikualin Asia rama chhiat tawk te tanpuina hnathawh ena Asia ram a  fanpui atangin Franklin Graham hian khawvel puma tanpui ngaite tanpui  hna thawh duhna lian tak a nei chho nghal a. Bob Pierce-a hnungzuiin  Samaritan’s Purse-ah a in hmang chho zel a, kum 1979-a Bob Pierce-a thih  hnu atang khan Samaritan’s Purse-ah hian President hna chelhin CEO a ni  nghal a. Tunah hian Samaritan’s Purse hian an programme hrang hrang  hmangin ram 100 chuangah rawng an bawl mek a ni.
  
Rawngbawlna:  Franklin Graham hi evangelist ropui tak a ni a, Kum 1989-a BGEA event a  kaihhruai hmasak ber hnuah hmasawn zelin Franklin Graham Festival chu  khawvel hmun hrang hrangah a huaihawt thin a. Mihring maktasuai 7 hmaah  thu a sawi tawh a, kumin pawh hian Franklin Graham Festival hi Haiti,  Africa, Europe, Asia leh N. America ah te buatsaih a ni.
  
A  rawngbawln apui ber chu mirethei chanhai leh khuarel chhiattawk te a  puihna hi a ni awm e. An pawl Samaritan’s purse kaltlang hian ram hrang  hranga mi rethei leh chanhai te tan hma an la reng a, khuarel chhiat  tawk te tanpuiin an thawk nasa hle bawk. 
  
 Franklin Graham hi pa tum tlang leh frank tak, a ngaihdan chu huaisen  taka sawi lang mai mi a ni. Muslim ho chungchanga a thusawi hrang hrang  te avangin sawiselna pawh a tawk ngun ve hle a. Firfiaka chetna leh  indona an thlen nasat em em avangin Muslim ho hi a sawisel nasa hle thin  a ni.   Franklin hian lehkhabu pawh a ziak nual mai. "A Wing and a  Prayer" (2005), Ross Rhoads  nena an ziah "All for Jesus" (2003),  "Kids Praying for Kids" (2003), "The Name" (2002), "Living Beyond the  Limits: A Life in Sync with God" (1998), ama chanchin a ziahna  (autobiography  "Rebel With A Cause: Finally Comfortable Being Graham"  (1995),  "Miracle in a Shoe Box" (1995) leh "Bob Pierce: This One Thing I  Do" (1983) te a ziak ve tawh a ni.
                 Franklin Graham hi pa tum tlang leh frank tak, a ngaihdan chu huaisen  taka sawi lang mai mi a ni. Muslim ho chungchanga a thusawi hrang hrang  te avangin sawiselna pawh a tawk ngun ve hle a. Firfiaka chetna leh  indona an thlen nasat em em avangin Muslim ho hi a sawisel nasa hle thin  a ni.   Franklin hian lehkhabu pawh a ziak nual mai. "A Wing and a  Prayer" (2005), Ross Rhoads  nena an ziah "All for Jesus" (2003),  "Kids Praying for Kids" (2003), "The Name" (2002), "Living Beyond the  Limits: A Life in Sync with God" (1998), ama chanchin a ziahna  (autobiography  "Rebel With A Cause: Finally Comfortable Being Graham"  (1995),  "Miracle in a Shoe Box" (1995) leh "Bob Pierce: This One Thing I  Do" (1983) te a ziak ve tawh a ni.                 Sawi tawh angin Franklin Graham hi Billy Graham evangelistic  Association(BGEA) leh Samaritan’s Purse-ah President leh Chief Executive  Officer (CEO) hna a chelh kawp mek a. Tunah hian a nupui Jane Graham  nen Boone, North Carolina-ah an cheng mek a ni. 
------------------------------------------------------------------------------------------------
JOYCE MEYER
Tun  tum mi ropui huangah chuan Pathian thu hriltu lar tak leh thuziaktu lar  tak, helaiah pawh a sermon te mizo tawnga lehlin local channel-a an pek  thin nu ropui tak Joyce Meyer chanchin han chhui dawn teh ang aw.
  
 Pianna leh panlai:  Joyce Meyer hi June 4, 1943 khan St Louis, Missouri, USA-ah Pauline  Joyce Hutchison tih hming puin a lo piang a. A pian tuk chian hian  Indopui pahnihna hun lai anih avangin a pa chuan sipaiah tang turin a  kalsan a. Indona atanga a pa alo hawn hnu hian a pa chu a thinchhiain zu  ngawl a vei nasa hle a, inchhungkhur a tibuai hle thin.  A naupan lai  hian a Joyce Meyer hi a pa hian mipat hmeichhiatna kawngah a khawih chhe  thin a, kum tam tak vei hnuah a nu hnenah hemi chungchang hi a hrilh a,  mahse a pa chuan a phat tlat avangin a nu pawh chuan Meyer chu dawt  sawiah a ngai ve mai a. mahse kum 14 anih laia a pain a pawngsual lai  chu a nu chuan a man chiang ta a, heta tang hian an chhungkua chuan hun  harsa tak an hmang chho ta a ni.
Pianna leh panlai:  Joyce Meyer hi June 4, 1943 khan St Louis, Missouri, USA-ah Pauline  Joyce Hutchison tih hming puin a lo piang a. A pian tuk chian hian  Indopui pahnihna hun lai anih avangin a pa chuan sipaiah tang turin a  kalsan a. Indona atanga a pa alo hawn hnu hian a pa chu a thinchhiain zu  ngawl a vei nasa hle a, inchhungkhur a tibuai hle thin.  A naupan lai  hian a Joyce Meyer hi a pa hian mipat hmeichhiatna kawngah a khawih chhe  thin a, kum tam tak vei hnuah a nu hnenah hemi chungchang hi a hrilh a,  mahse a pa chuan a phat tlat avangin a nu pawh chuan Meyer chu dawt  sawiah a ngai ve mai a. mahse kum 14 anih laia a pain a pawngsual lai  chu a nu chuan a man chiang ta a, heta tang hian an chhungkua chuan hun  harsa tak an hmang chho ta a ni. Hetih  hun lai hian O’Fallon Technical High School, St Louis-ah a lut a. High  School a zawh chuan kum 18 mi niin Joyce Meyer hian an in a chhuahsan a,  a pasal hmasa ber, car hlui zuar thin nen an innei ta. A pasal nen hian  kum nga chauh an innei a, sual kawng hrang hrang zawhin an hnathawhna  hmuna pawisa te an hlepru nasa hle thin. Kum 1965 khan Meyer chuan a fa  hmasa ber David chu a hring a, mahse an nupa inkar athat loh avang leh  an nundan a buaichuar em avang chuan an inthen ta a, hmundang pan tur  nei ta lo chu a nu leh pa te an zawm leh a ni.
  
Hetianga  an inthen hnu hian hna hrang hrang a thawk kual a, tichuan kum 1967  khan a pasal pahnihna Dave Meyers nen an innei leh a. Hetih hun lai hian  a nun a khawloh avang leh rilru hahna tam tak a neih thin avangin Joyce  hi a beidawng thei hle a, Pathian hnenah pawh a theih ang tawk tawkin a  tawngtai ve thin.
  
Kum  1976 a ni a. Tuk khat chu a hna a kal tura motor a khalh laiin a rilru  hahna avangin Pathian hnenah a tawngtai ta a, hetah hian Pathian chuan a  hming ngeia ko niin a in hria a, Kum 9 mi lek anih laiin piangthar tawh  mahse hun harsa tak tak a paltlang tawh avangin Pathian a lo hlat hman  hle tawh tih a inhrechhuak a, hemi ni hian lawmna nasa tak Pathianah  neiin a hnathawh chhung zawngin Pathianin a pawl a, nunthar a neih phah  ta niin aman a sawi
  
“Thiamna  chhuan tur ka nei lova, kohhran ka bel hek lo. Buaina ka ngah em em a,  min puitu ka ngai hle thin. Heng hun laia ka ngaihtuah thin chu Pathian  rawng hi bawl duh mah ila, harsatna tam tak ka neih chuan ka ngaihtuahna  a dik lova, chu chuan nundan dik loah min hruai lut leh a, kawng dik  min kawh hmuhtu ka mamawh hle tih ka inhria” tiin a sawi
  

Rawngbawlna:  Hetianga Joyce a inhmuhchhuah leh tak hnu hian Pathian rawngbawl duhna  lian tak a nei ta. Bible nasa taka chhiarin a zir thin a, a kalna tur  lam tak aniang e, Bible chhiar leh zir zau chu a peih hle thin. Heng a  thiamna leh hriatna avang hian an kohhran Missouri Synod hnuaia Our  Saviour’d Lutheran Church-ah chuan zing tin Bible Study class a hawng ta  a. Kum engemawzat Bible class a lak hnuah he kohhranah hian Associate  pastor atan ruat a ni a , Kum 1985 khan he hna hi bansanin Lutheran  Church chu chhuahsanin Life Christian Centre-ah a insawn a, heta a awm  hnu hian Radio-ah programme pakhat minute 15 chhung awh  ‘Life in the  Words’  chu kum 1983 atang khan a hmang ta thin a, he programme ah hian  Pathian thu puanchhuah na hun hmangin he programme hi Radio dang parukin  an pechhawng veleh thin a, he’ng huna a sermon te hi DVD leh CD tea  hralhin sum tam tak rawngbawl nan an huilut thei ta thin a ni
  
 Hetianga  rawng a bawl lai hian kum 1993 atang khan TV-a rawngbawlna chu a tan ta  a. A pasal Dave Meyers nen “Enjoying Everyday Life” chu chu an tichhuak  ta a. He rawngbawln ahi vawiin thlengin an la kalpui zel a ni.
  
                 Tin heng bakah hian Joyce Meyers hian Conference te, Bible study course  te, internet atanga rawngbawlna leh rawngbawlna ki peng tam tak Joyce  Meyers Ministry hmangin a kalpui mek a, rawngbawlna atan sum pawh an  huilut tha hle.
  
Zirna: Joyce  Meyer hian lehkha a zir sang lem lova, High School a chhuah hlim hlawta  pasal a neih mai avangin a zir zel ta lo. Mahni indap chawp leh nasa  taka Bible leh lehkhabu dang chhiar mi anih avang tein hriatna zau tak  erawh a nei thung. Joyce Meyer Ministry in an tarlan danin Joyce Meyer  hian Life Christian University, Tampa, Florida atangin doctorate degree a  dawng  a, Honorary doctorate degree in divinity chu Oral Roberts  University, Tulsa in an hlan bakah Honorary doctorate degree  in sacred  theology chu Grand Canyon University, Phoenix, Arizona in an hlan bawk.
  
  
|  | 
| Joyce Meyer-i in leh lo | 
 Sawiselna leh rinhlelhna:  Pathian thu hriltu lar tak tak, abik takin Televangelist (T.V. hmanga  rawngbawl thin) te hi sum hman danah rinhlelh an kaiin donation khawn a  tam avangin rinhlelhna pawh a sang thin hle. Hetiang bawk hian tun hmaa  hun harsa tak lo paltlang ve thin Joyce Meyer hian rawngbawlna hlawk  thlak tak a kalpui laiin sawiselna pawh a tawk nasa ve hle.  Thlawhtheihna (Corporate Jet) million 10 man te, Mercedes car dollar  107,000 man chuang te dollar maktaduai 2 man hu in leh lo a neih te leh  an Ministry headquarter changkang tak avangte leh thildang dang vangin  Joyce Meyer hian sawiselna leh rinhlelhna nasa tak a tawk a. Hetia a  hausak tak viau nachhan zawhna leh beihna tam tak a tawh chang te hian,  “Tunhmaa Fenton hmeithai pakhat ve mai hetiang dinhmun ka dintheih  nachhanah hian Pathian bak chhan dang a awm lo. Kan rinna a kan dinngheh  chuan malsawmna kan dawng dawn a ni. Tunah pawh Pathianin a rawngbawl  tu te chu mal a sawm thin tih a lantir anih hi,” tiin a chhang thin a,  malsawmna a dawn avanga insawifiah vak tul a ti lem lo a ni.
  
Mahse  Financial Expert thenkhat chuan hetianga an pawl sum a hmang vak vak hi  dan bawhchhiatna anih theih an ring a. Tichuan Kristian pawl thenkhat  sum hman dan chhuitu Wall Watchers te chuan Joyce Meyer te chhungkua sum  hmandan chhui tur hian Internal Revenue Service (IRS) te chu an ngen a.  Hetianga ngenna a luh hnu hian Joyce Meyers chuan a hlawh zat, a pasal  hlawh, a lehkhabu hralhna zawng zawng (Wallmarts, Amazon.com,  conference, website etc) atanga a sum hmuh te a han puang zar a, an  chhuizui ta lo.
  
                 Rinhlelhna a awm zel avangin Nov 6, 2007 khan United States Senate  Committee on Finance chuan Meyer sum chalai dan an chhui leh a. Meyer  rual hian Televangelist lar tak tak Benny Hinn, Paula White, kenneth  Copeland etc te pawh chhui an ni. Hemi tum pawh hian Joyce Meyer  Ministries chuan an sum hmuh zawng zawng 82% chu outreach programs leh  Chanchin tha puandarh nan an hmang tih inziahna, accounting firm lar tak  tak Stanfield & O’Dell, LLP etc te attested thlap chu an hmuh leh  a, hemi tuma an chhuinaah pawh hian sum hman dan dik leh felfai an nih  thu report leh a ni.
  

Hetiang  hian rinhlelhna leh beihna nasa tak tawk mahse rawngbawlna a chhunzawm  zel a, kawng hrang hrangin Joyce Meyer Ministry kaltlangin rawng a bawl  thin. Hmun hrang hrangah thusawi tura sawm a ni thin a, a nuna harsatna  hrang hrang te chu puangchhuakin midangte cho chhuah nan a hmang thiam  hle a ni. Joyce Meyer hi kum 2005 khan Time magazine-in 25 most  influencial Evanglicals in America (America rama evangelist thawm lian  ber ber 25) a thlanah 17-na a ni.
  
                 Lehkhabu ziakmi a nih angin Kristian lehkhabu tha tak tak 80 chuang a  ziak tawh a, a lehkhabu thenkhat phei chu New York Best Sellers te pawh  an ni nual hlawm a ni. Heng a lehkhabu te hi tawng chi hrang 80 chuang a  lehlin a ni tawh bawk. A lehkhabu hrang hrangte hi copy maktaduai 12  chuan khawvel hmun hrang hrangah thawngchhuah a ni. 
  
                 Joyce Meyer hi tunah hian a fa pali te leh a pasal Dave Meyer nen St.  Louis, Missouri, USA ah hlim takin an cheng mek a, an chhungkua hian  Joyce Meyer Ministry-ah hian dinhmun pawimawh tak tak chelhin  rawngbawlna hna hrang hrang an thawk mek a ni.
               
 ------------------------------------------------
   
                          John Bunyan
Tun tum Mi Ropuite Huangah chuan Request lo lut bawhzuiin John Bunyan-a chanchin tawite in i han tarlang ve dawn teh ang.

             John Bunyan hi kum 1628 Nov 28 khan Bedfordshire, england a nupa tuak  Thomas Bunyan leh Margareth Bentley te inkarah a piang a, a pa Thomas  Bunyan hi kawng sira thil zuar thin leh hlum bela thil siam thin a ni.  John Bunyan hian a thian naupang retheive tak tak te nen an inah lehkha  an zir ho thin nia sawi a ni a, sikul pawh a kal ve ngei niin a  lehkhabuah a ziak bawk. Bunyan hian a pa angin bel leh ketli siam hna a  thawk chho  ta a ni.
             Kum 1644 kha Bunyan a tan hian kum chhe tak a ni awm e. June thlaah a  nuin a boral san a, July-ah a unaunu Margareth-i’n a boral san leh bawk.  Chu a chhapah a pa chuan nupui dang Anne Piney a nei leh a, a nuhrawn  chuan fa a neih leh hnu chuan John Bunyan chu kum 16 mi niin  Parliamentary Army zawm turin an nawr lut ta a. 1644 atanga 1647 thleng  sipaia tangin  English Civil War zawh hnu chuan a hna bansanin a hna  hmasa chu a thawk leh a ni.
  
Pianthar dan :  Bunyan hian a lehkhabu ‘Grace Abounding’-ah chuan a tleirawl laia ensan  a hlawh thu leh hei hian a rilru pawh nasa taka a chhelam hawi zawnga a  kaihhruai thu a sawi a, Pathian a ngaihsak loh thu leh khawvel thil  lama a inhman nasat phah thu a tarlang bawk a ni. Hetianga Pathian  ngaihsak lo taka a awm lai hian, tum khat chu game chikhat Tip Cat an  khelh laiin aw a hre ta a. Chu aw chuan, ‘I sual kalsanin Vanram i kal  dawn nge, i sual nen hremhmunah i kal dawn zawk?’ tiin a rawn zawt a.  Hei hi John hian Pathian aw ni ngeia ringin a sual tih thin hrang hrang  te simin thlarauah a piang thar a, chuta tang chuan amah inthiam lohna  leh rinhlelhna te, chhandamna leh chatuana hremhmuna tlak chungchang te  chuana rilru a luahin a vei thei hle a ni.
             Kum 1649 khan kum 21 mi niin Elstow high Street-ah a insawn a, kum  1650-ah fahrah nula (a hmingchhinchhiah loh) chu nupuiah neiin he nula  hian a pa in a thihsan laia a lehkhabu hnutchhiah chhun pahnih chauh ro a  nei a. He lehkhabu pahnih Arthur Dent-a ziah Plain Man’s Pathway To  Heaven leh Lewis Bayly ziah Practice of Piety te chuan John Bunyan hi  nasa takin an nghawng a, sakhaw lam a ngaihven nasat phah hle a ni. He a  nupui nen hian fanu mitdel Mary leh Elizabeth leh Thomas te an neia,  hetih hunlai hian a rinna chhar thar chuan a rilru a luah hle , kum li  chhung lai mi hrang hrang kawmin a titipui thin a, achang chuan amahchu  Tirhkoh Paula anga inchanin misual lalpa, a rawngbawl tura Pathianina  thlan tak niah a in ngai hial thin. Hetianga sakhaw lam a ngaihven fe  hnu hian St John’s Curch-ah aptisma a chang ve ta a, he kohhran Pastor  John Gifford-a hnungzuia hun hmangin kum 1655 khan a lehkhabu ziah hmasa  ber ‘Some Gospel Truth’ chua tichhuak a, hemi kum vek hian an kohhran  Pastor, john Gifford chu a thih tak avangin a aiawhturin John Bunyan-a  chuan Pathian thu hril hna a thawk tan ta a ni.
            Pathian Thu hril vangin man a tawk:  John Bunyan hian Pathian a neih hnu hian Pathian thu hril chu a tuipui  hle a, hei vang hian man a tawk fo. Kum 30 mi a nihin a vawikhat nan kum  1658 khan phalna nei lova Eaton Socon-a thu a sawi chu man a ni a. A  chhuah leh hnu pawhin a hril zui leh zel. Kum 1660-ah anupui pahnihna  Elizabeth chu nei lehin fa pahnih Sarah leh Joseph te an nei a. Hetih  hunlai hian Charles II, England Lal chuan Lal thutthleng rawn luah lehin  Anglicanism chu a rawn chawi vul thar leh a. Pathian thua intawhkhawmna  hmun te khar niin sawrkar hraitpui loha a hran a hrai ainkhawm chu hrem  theihna dan a siam ta bur mai. Hei vang hian a hma angin John Bunyan  hian Pathian thu a hril thei ta lova. Mahse a bansan chuang siloh  avangin Nov 12, 1660 khan Harlington-a Pathian thu a ruka a sawi lai chu  man a ni leh ta a ni.
             Hemi tum hian John hi magistratr John Wingate-a hmaah inlanin Pathian  thu hril bansan chu a tum lo bur a. Magistrate hian John chu Bedford  Jail-ah a chungchang ngaihtuah leh turin a tan tir a. Thla khat hnuah  tang vengtu chuan a ruka inkhawmnaah Lal phiarrukna te a awm theih  avanga thusawi phal loh anihthu leh chung hmunah chuan thu hril tawh lo  turin a thlem a. Mahse John Bunyan chuan Pathianin khawi hmunah pawh, a  hun emaw hun lo emaw, Pathian thu hril zel a tum thu a lo hrilh a ni.
             January 1661-ah Bunyan chu rorelna hmaah din tir a ni a, hemi tum hian  amah an khinna Religion Act of 1592 hi Bunyan-a tan tir theihna khawp  nilo mahse Court hmaah Bunyan hian ‘Vawinah min chhuah chuan naktukah  Pathian thu ka hril leh ang’ ti a a sawi avang chuan Bunyan chu thla 3  chhung tan tir leh a ni.
             A nupuiin Jail atanga a chhuah theih nan theih tawpin bei mahse Bunyan  hian Pathian thu hril bansan a tum lo tih an hriatchian em avangin a  case pawh an ngaihtuah tha duh tawh lova, Bunyan chu a tang ta reng mai a  ni. Bedford County Jail-a a tan lai hian a lehkhabu lar em em ‘The  Pilgrim’s Progress’ (Kristian Vanram Kawngzawh) chua ziak zo va. Kum  1666-ah reilote chhuah zalen a ni a, mahse Pathian thu a hril leh  avangin an man leh nghal a, Bedford Cunty Jail-ah bawk chuan kum 6  chhung tan tir leh a ni. Jail-a tang chung hian Bunyan hian a chhungte  chawm nan pheikhawk hrui a tah thin a, tin, a tan pui mi 60 chuang te  hnenah Pathian thu a hril zel bawk. Hetih laia Jail chhunga Bunyan-a  thil neih te chu John Foxe-a ziah Book of Martyr, Bible, a violin  siamchawp, chair ke atanga phaiphuleng a siam, pen leh paper chauh te an  ni a, rimawi leh thuziah chu Jail chhunga a thupui ber a ni. Tichuan a  tawp a tawpah England lal Charles II chuan sakhaw zalenna khuahkhirhna  thlahdul nana dan a siam ‘Declaration of Religious Indulgence’ an hman  tak hnuin John Bunyan chu 1672 January thla khan chhuah zalen a ni ta a  ni.

Dan thar hnuaiah: Chhuah  anih hnu hian St John’s  Church pastor-ah a tang a. May 9, 1672 ah  chuan Bunyan chu Dan thar hnuaia Pathian thu hril theihna License nei  hmasa ber te zing ami a ni ta a ni.
  
                 Pathian thu a hril avangin Bunyan hi Befordshire bakah a chhehvel ram  Herdfordshire, Cambridgeshire, Huntingtonshire leh Northamtonshire velah  te a lar hle tawh a. Bedfordshire-a a kohhran pawh chu a thang chak hle  a, Bedford chhehvelah pawh Bunyan-a thawhrah avang hian kohhran a ding  thar ta teuh mai a ni. A lar chhoh tak em avangchuan London leh hmun  hrang hrangah te thusawi tura sawm niin hetih hunlaia mite hian ‘Bishop  Bunyan’ tiin an ko hial thin.
  
                 March, 1675-ah Charles II chuan sakhaw zalenna dan Declaration of  Religious Indelgence chu a hlip leh a, John Bunyan pawh man lehin  Bedford Town Jail-ah khung a ni. Mahse vanneihthlak takin lal chuan  hetih hunlaia Kristian pawl lar tak, Mizorama Chanchin Tha thlenna  bultumtu Robert Arthington-a nu leh pa te pawh member rinawm tak an  nihna, Religious Society of Friends, ‘QUAKERS’ tia hriatlar chu tang te  zinga chhuah zalen awm deuh deuh te a hnena thlen turin a ti a. Quakers  te hian an member engemawzat tang mekte hming list bakah an pawla tel ve  lo John Bunyan-a hming chu ziak telin thla 6 a tan hnu chuan chhuah  zalen a ni leh ta a. Hemi hnu hi chuan Bunyan pawh hian fimkhur takin  sakawr khalh tu anga inthuamin a kohhran te a tlawh kual ta thin a, man  pawh a tawk ta lo a ni.
  
                 King James II, England-a a lo lal khan Bunyan hi Bedfort-a Lal  chhungkaw thil te enkawl hna thawk turin a sawm a, mahse a han thawhnaah  hian kohhran mite hrem ngaih changte a awm dawn avangin he hna zahawm  tak hi a hnawl a ni. He hna hi hnawl mahse John Bunyan chuan kum 1688  khan Sir John Shorter, Lord Mayor of London hnuaiah Chaplain hna a thawk  ta thung a ni.
  
|  | 
| John Bunyan-a thlan... St Peter's Fields, Bedford | 
                Hun tawp lam: Tum  khat chu London a pa pakhat leh a fapa inkara inhmuh thiamlohna lian  tak chingfel tura sawm anih angin Reading atangin sakawrin London a pan  a. A kalkawngah hrilang khawsik manin he a khawsik hi a zual zel a.  Tichuan Pathian mi ropui John Bunyan chu August 31, 1688 khan a thianpa,  bel leh ketli siam hna thawktu tho, John Sturdwick-a in Snow Hill,  Holborn ah kum 60 mi niin a thi ta a, a ruang hi Bunhill Fields, London  thlanmualah milar tak tak Quakers dintu George Fox te, poet leh painter  lar William Blake leh Robinson Crusoe ziaktu Daniel Defoe te kiangah  zalh a ni. Kum 1874 khan Bedford-a St Peter’s Green chhim thlang lamah  Bedford High Street lam hawi zawngin John Bunyan-a lim Bronze-a siam,  Sir Joseph Edgar Boehn-a ker chu a zangthal zawngin dah a ni a, he milim  thuthmunah hian a lehkhabu ziak hmingthang tak ‘The Pilgrim’s Progress’  tih chu ker tel a ni a, amah ngaisang tu ten vawiin thlengin he lim hi  an la tlawh huai huai thin.
  
                Thuziak mi :  Bunyan hian lehkhabu thahnem tak a ziak a, lar pawh a lar hlawm hle  mai. ‘Pilgrim’s Progress’ (Kristian Vanram Kawngzawh) hi bu hnihin a  ziak a, a hmasa zawk chu Jail-a a tan hmasak ber tuma ziak tanin  kum  1678 khan tihchhuah a ni a, a pahnihna hi kum 1684 khan tihchhuah a ni  veleh thung. Heng lehkhabu pahnih kaihkawpna hmasa ber hi kum 1728 khan  tih chhuah a ni leh a, hemi hnu hian vawi tam tak chhut nawn ni lehin  tawng chi hrang tam taka lehlin a ni a, Protestant missionary te’n  chanchintha hril a ram hrang hrang an vahdarh naah he lehkhabu hi Bible  dawta lehlin hmasak ber a ni fo reng a. Tehkhin thu behchhana lehkhabu  ziak darh zau ber leh hriat hlawh, tawng hrang hranga lehlin tam ber  pawl a ni awm e.
  
 Englam pang hawi nge a nih chu sawi tam a ngai awm love. He lehkhabu hi  film-ah siam niin a hmasa ber chu kum 1912 khan siam a ni a, kum 1977  khan siam leh niin a hnaivai berah kum 2008 khan Danny Carrales chuan  Pilgrims Progress hi film-ah a siam leh bawk. Tin, he lehkhabu tho hi  cartoon-in kum 1950 khan siam a ni a, he cartoon hi tih tawi niin kum  1978 khan music telin siam tihchhuah nawn leh a ni bawk.
                 Englam pang hawi nge a nih chu sawi tam a ngai awm love. He lehkhabu hi  film-ah siam niin a hmasa ber chu kum 1912 khan siam a ni a, kum 1977  khan siam leh niin a hnaivai berah kum 2008 khan Danny Carrales chuan  Pilgrims Progress hi film-ah a siam leh bawk. Tin, he lehkhabu tho hi  cartoon-in kum 1950 khan siam a ni a, he cartoon hi tih tawi niin kum  1978 khan music telin siam tihchhuah nawn leh a ni bawk.                
  
                 He lehkhabu a ziah hnu hian Bunyan hian a thlarau nun chungchang leh  Pathian kohna chhang tura a inbuatsaih dan lehkhabu ‘Grace Abounding to  the Chief of Sinners’ chu tichhuak lehin hei pawh hi a lar hle. A  lehkhabu ziak zawng zawng kan chhuizau vek seng lo ang, chuvangin a  hnuaiah hian a lehkhabu ziah hming han tarlang ila, tichuan John  Bunyan-a chanchin chu kan duhtawk mai dawn nia.
  
    A Few Sighs from Hell, or the Groans of a Damned Soul, 1658
  
    A Discourse Upon the Pharisee and the Publican, 1685
  
    A Holy Life
  
    Christ a Complete Saviour, 1692
  
    Come and Welcome to Jesus Christ, 1678
  
    Grace Abounding to the Chief of Sinners, 1666
  
    Light for Them that Sit in Darkness
  
    Praying with the Spirit and with Understanding too, 1663
  
    Of Antichrist and His Ruin, 1692
  
    Reprobation Asserted, 1674
  
    Saved by Grace, 1675
  
    Seasonal Counsel or Suffering Saints in the Furnace 
  
    – Advice to Persecuted Christians in Their Trials & Tribulations, 1684
  
    Solomon's Temple Spiritualized
  
    Some Gospel Truths Opened, 1656
  
    The Acceptable Sacrifice
  
    The Desire of the Righteous Granted
  
    The Doctrine of the Law and Grace Unfolded, 1659
  
    The Doom and Downfall of the Fruitless Professor (Or The Barren Fig Tree), 1682
  
    The End of the World, The Resurrection of the Dead and Eternal Judgment, 1665
  
    The Fear of God – What it is, and what is it is not, 1679
  
    The Greatness of the Soul and Unspeakableness of its Loss Thereof, 1683
  
    The Heavenly Footman, 1698
  
    The Holy City or the New Jerusalem, 1665
  
    The Holy War – The Losing and Taking Again of the Town of Man-1682
  
    The Life and Death of Mr Badman, 1680
  
    The Pilgrim's Progress from This World to That Which Is to Come, 1678
  
    The Strait Gate, Great Difficulty of Going to Heaven, 1676
  
    The Saint's Knowledge of Christ's Love, or The Unsearchable Riches of Christ, 1692
            
------------------------------------------------------------------------------------
                  LOUIS ZAMPERINI
  
           
  Tun tum miropui te huang ve thungah chuan Olympic runner lar leh US  Prisioner of War, a hnua mite fuihtharna thu sawitu ropui (inspirational  speaker) ni ta LOUIS ZAMPERINI chanchin ve thung aw!
  
 Pian leh murna: Louis  Zamperini hi Jan 26, 1917 khan Olean, New York-ah Anthony leh Louise  Zamperini te inkarah a piang a. Kum 1920 khan Torrance, Calif. ah pemin  Torrance High School-ah a lut a. A nu leh pa te hi Italy atanga US-a  pemlut an nih avangin English chu Zamperini hian a thiam lo hle a. Hei  vang hian amah aia lian zawk te’n school-ah an tiduhdah thei hle. Hei hi  a pa in a lo hriat chuan Zamperini chu mahni inven dan leh midang beih  let dan tactic a zirtir ta a. Chuta chin chu, ama sawi danin, tuman an  ngam ta lova, a lo timi zek bawk si nen tlangval insual hrat takah a  chhuak ta daih mai.
            Pian leh murna: Louis  Zamperini hi Jan 26, 1917 khan Olean, New York-ah Anthony leh Louise  Zamperini te inkarah a piang a. Kum 1920 khan Torrance, Calif. ah pemin  Torrance High School-ah a lut a. A nu leh pa te hi Italy atanga US-a  pemlut an nih avangin English chu Zamperini hian a thiam lo hle a. Hei  vang hian amah aia lian zawk te’n school-ah an tiduhdah thei hle. Hei hi  a pa in a lo hriat chuan Zamperini chu mahni inven dan leh midang beih  let dan tactic a zirtir ta a. Chuta chin chu, ama sawi danin, tuman an  ngam ta lova, a lo timi zek bawk si nen tlangval insual hrat takah a  chhuak ta daih mai.            “A  hnu deuhah chuan midang a hneh leh hneh loh enchhin nan insual chu a  hrat ta hle mai. Naupang sual tak atangin rawlthar sual tak a ni chhova.  A luhlulin a tuarchhel a, a chak bawk si a kezungpui te chu a bung tep  a, an thui zawm leh mai a, bawngkawlh han chhaih te chu a hrat hle bawk  a. Insual a hrat em avang chuan a taksaah ser a tam em em a, a in  kawkalh nuk mai a ni,” tiin USC News in ‘The Great Zamperini’ tih lehkhabu a tihchhuahah chuan an ziak.
  
             Chutianga buaina hrang hranga inhnamhnawih a hrat em avang chuan a  unaupa chuan an sikul a intlansiak team-ah chuan a ziak lut ta a,  Zamperini hian tha a ngah a, a tlanchak bawk em avang chuan a hlawhtling  chho ta hle mai. Kum 1934-ah State Championship-a tel tur thlannaah  record siamin mel 1 chu minute 4:21 chhungin a tlan thleng ta a. Kar  khat hnuah chuan State Championship-ah Mel 1 chu minute 4:27 a thlengin a  champion ta a ni. Hei vang hian University of Southern California (USC)  atangin scholarship a hmuh phah a, kum 1936 Olympic, Berlin Germany-a  neihah khan US Olympic team-ah 5000 metres tlan turin thlan anih phah ta  bawk a ni.
  
            He  Olympic-ah hian pariatna chauh nimahse a tlan hnuhnung ber (lap) ah a  tlanchak thut a, second 56 chhung leka lap khat a tlan tak mai avang  chuan ngaihsan a hlawh hle thova, Adolf Hitler-a meuh pawhin chibai a  buk hial a ni.
  
            Hemi  hnu hian kum 1941 khan Zamperini hi United States Army Air Force-ah a  lut a, second lieutenant hna chelhin Bomb tihpuah leh kahchhuahna lam  thawk turin Hawaii-ah dah a ni. Hetah hian thlawhtheihna B-24,   ‘Superman’ tia hming an vuah chu pek an ni a. He Superman hi hmelma ten  an kahchhiat hnuah a zawn nan thlawhna dang pe lehin chu chu ‘Green  Hornet’ tiin an ko leh a. He ‘Green Hornet’ hmanga thlawhna tla an zawn  laiin an thlawhna khawl chhiat avangin tuifinriatah an tla a, a chhunga  chuang mi 11 zinga 8 chu thiin Zamperini leh a thian te 2 chauh chu an  dam  khawchhuak a, a bula thliarkar pakhatah in hleuh kaiin he  thliarkarah hian ruahtui leh sangha hel eiin an nung a, ni 40 hnuah an  zinga pakhat chuan a thihsan leh.
  
             Hetianga an nun tawk tawk lai hian sava chikhat Albatross chu manin a sa  a tui loh em avangin sangha man nan te an hmang a, a hnuah chuan loh  theih loh in an ei a tul ta. Shark kawlhsen pui puiin a bei reng a,  Japanese bomber ten an rawn bei bawk nen thlipui na tak tak karah chuan  Pathian hnenah tanpuina dilin an tawngtai ve chiam thin a ni.
  
             Chutianga hrehawm taka ni 47 ngawt chu hmuna an awm hnu chuan a  damchhuak pahnih Zamperini leh Pilot Russel Philips te chu Japanese Navy  te’n an man ta a. Nasa taka dawpin indopui tawp thleng khan Japanese  Navy Camp, Ofuna-a tan in hrehawm takah Japanese ho chuan an hreng ta a.  An chhungte chuan indonaa thi taah an ngai hial a ni. Mahse Japanese  hovin an chhuah zalen takah chuan an khuaah hawin mipuiin an ngaisang  hle a ni.
  
             Hetianga indona a tawp a a zalen tak hnu hian rilru lam hahna leh chumi  nghawng hrisellohna neuh neuh chuan Zamperini chu a tlakbuak a. A  nupuiin a nawr avang leh a rilru hahna hrang hrang avang chuan  evangelist lar Billy Graham a rawngbawlna chu a chhim ve a. Hetah hian  chhandamna changin zu ngawl a lo vei ngheh em em tawh chu a bansan a,  Bible te chhiarin a vawikhatna atan Bible thu te chu a hrethiam ve ta.   Billy Graham-a chuan midangte fuih thar tur zawnga thusawi hna thawh  turin Zamperini hi a buatsaih nasa hle.
  
             Zamperini a pianthar takah hian ngaihdamna chuan a rilru a hneh hle a.  Prison camp-a amah tiduhdah tute  chu ngaihdam vek a duh a. Indonaa che  bawra tak tak te chu hetih hunlai hian Sugamo prison, Japan-ah an la tan  avangin kum 1950 khan Zamperini chuan he Jail hi tlawhin a testimony  leh thuchah a sawi a, a tan hunlaia amah tiduhdah a sawisatu te chu a  mal mal a kuahin a ngaihdam thu a hrilh leh vekin Pathian thu chah  ngaihdamna thupui hmangin thuchah a sawi leh a. Hei vang hian a lo  tanpui tawh thin te chuan chutianga a nun a thlakthleng chu mak an tiin  ropui an ti a, Gideons hovin Zamperini-a sem tura an buatsaih Thuthlung  Thar bu pawh lawm takin an lo dawngsawng a ni.
  
             Hetiang hian Indopui II-na laia a tanna hmun Jail hrang hrangte tlawhin  Zamperini hian rawngbawlna a hmang kual thin a. Kum 81 anih tawh hnu kum  1998-a Nagano, Japan-a Winter Olympics an nghah tum khan Olympic  meichher tlanpui turin Janpan ramah hian a kal leh a. Hetah hian   indopui laia a tanna hmuna amah tiduhdah nasa ber tu Matsuhiro Watanbe  chu hmuha ngaihdamna thu hrilh a tum a, mahse a inthiamloh em avangin  Watanbe hian Zamperini hi a lo hmu ngam lo a ni.
  
             Zamperini hian thusawi rawngbawl hna a pianthar atang hian a thawk  chhunzawm ta char char a. Hmun hrang hrang a pawl leh kohhran intawh  khawmnaah te thusawi tura sawm hlawh pawl tak niin Billy Graham-a  rawngbawlnaah te, John Piper-a rawngbawlnaah te, Greg Laurie-a  rawngbawlna hmun etc ah te thusawina hun a nei thin a. Indopui pahnihna  hunlaia a tawnhriat tam tak te, Prisoners of War (indona avanga tang)  anihna leh hmun hrehawm tak taka a tan chhunga a thil tawn hrang hrang  te, an thlawhna a tlak hlima harsa tak chunga an dam khawchhuah dan te  sawiin chung thu ngaihnawm tak atang chuan Pathian thuah inher lutin a  thusawi te chuan mi a hneh hle thin a ni. 
  
            Louis  Zamperini hian an nuna a thil tawn hrang hrangte a ziahna lehkhabu  pahnih hming in angin a tichhuak tawh a. A hmasa zawk hi Helen Itria  nena an ziah dun ‘Devil at My Heels’ niin kum 1956 khan tihchhuah a ni  a, he lehkhabu vek hi David Rensin nen ziak dun lehin kum 2003 khan  tihchhuah leh a ni. 
  
             ‘Seabiscuit: An American Legend’ ziaktu Laura Hillenbrand chuan Louis  Zamperini chanchin hi ziakin he lehkhabu hmingah hian ‘Unbroken: A World  War II Story of Survival, Resilence and Redemtion’ tih vuahin kum 2010  khan Random house chuan a tichhuak a ni. He lehkhabu hi a ngaihnawmin  chhiartute rilru a hneh hle a, an hralh tha bawk aniang, New York  Bestseller list-ah pakhatna niin Time magazine chuan kum 2010 chhunga  lehkhabu chhuak zinga tha ber ‘Top Book of 2010’ atan a puang nghe nghe a  ni. 
  
             Hetianga mi ropui tak a nih avang hian chawimawina pawh a dawng nual a.  Kum 2008 khan National Italian American Sports Hall of Fame, Chicago-ah a  hming ziah luh a ni a. Apr, 2011 khan Azusa Pacific University chuan  honorary degree, ‘Doctor of Humane Letters’ chu an hlan a. May 21 khan  Bryant University chuan ‘Doctor of Humane Letters’ a hlan ve bawk. Kum  1960 daih tawh khan The Torrance Airport chu ‘Zamperini Field’ tiin a  hming an thlak tawh a, Olympic leh Winter Olympic hrang hrangah meichher  chhi kaitu atan an lo hmang tawh thin bawk a ni. Tunah hian a nupui  fanau te nen Hollywood, California-ah an cheng mek.
__________________________
WILL GRAHAM            -----------------------------------------------------------------------------------
Tun  tum mi ropuite huangah chuan request kan dawn angin Burma rama Chanchin  Tha thlen tu, missionary ropui Adoniram Judson-a chanchin hi tawite in i  han bihchiang dawn teh ang.
             Kum 16 a lo tlin chuan College kal turin College of Rhode Island &  Providence Plantations-ah a inziak lut a, kum 19 a nihin a graduate. He  college-a a luh lai hian thian nghet tak mai Jacob Earnes nen an inchhar  a, Jacob Earnes hi Kristian sakhaw rindan pawm lo tu niin chu  a rindan  chuan Judson-a chungah nghawng nasa tak a nei a, a naupan lai atanga a  rinna chu paihin a thianpa Jacob-a ngaihdan chu a tawmpui viau hman a.  Mahse a thianpa Jacob chuan damlohna avangin a thihsan thut mai a,  chutia Kristian atanga Skeptism-a hruaichhuak tu a thianpa Jacab a thih  tak avang chuan a rilru a buai hle a, Kum 1808-a Andover Theological  Seminary a chhim tum chuan a rindan chu a diklo ani tih a hmuchhuak a,  inlamletin a nun Pathian hnenah a hlan ta a, hei hi missionary atana a  inpekna chuan a chhunzawm a ni.
             Kum 1810 khan Judson hian Andover zirlai zinga ramthim vei pawl pakhat  ‘The Brethren’ chu a zawm a, heng Andover-a zirlaite hi America-a  missionary pawl hmasa ber din tur a hmala tu ber niin Judson hian he  pawla a tel lai hian Asia ram a vei hle a, milem bia tam tak an la awm  avangin Chanchin Tha mamawh ber ram niin a ngai thin. Tichuan ‘The  Brethren’ chuan mission pawl din turin Congregation Church’s General  Association hnenah dilna an thlen a, kum 1810-ah chuan an dilna chu  remtihsak niin American Board of Commisioners for Foreign Missions  (ABCFM) chu din a ni ta a ni.
             Sept 19,1811-ah Judson chu ABCFM chuan khawchhak lama missionary hna  thawk turin an la ta a, a senso leh amah chawm hna hi Congregational  Church chuan an thawk dawn a ni. Hemi hnu lawk hian nupui atan Ann  Hasseltine chu Feb 5, 1812-ah a nei a, an inneih tuk chuan Tabernacle  Church, Salem-ah tirchhuahna hun hman niin Feb 19, 1812-ah chuan  ‘Caravan’ lawng hmangin Luther Rice, Samuel leh Harriet Newell leh a  nupui Ann Judson te nen chuan khawchhak panin an chhuak ta a ni.
             Hemi tuma an zin chhuak hi India rama rawngbawl tum an ni a. Calcutta  chu June 17, 1812-ah thlengin lawnga a zin chhung hian Baptisma  chungchang a zir nasa hle a, a zirna atangin Isua zirtirna pawm dawn  chuan hnimphum ngeia baptisma chan tul nia a hriat avangin Sept  16,1812-ah a nupui nen chuan Baptist thurin pawmin William Carey-a  thawhpui William Ward chuan hnimphum ngeiin baptisma a chan that tir leh  a ni.
             Hetih hunlai hian India rama roreltu British thuneitu te chuan  missionary ten Hindu ho chanchin tha hrilh chu an lawm lem lova, chuvang  chuan rawngbawlna tur hmundang dapin July 13, 1813 khan Burma panin an  chhuak ta a, an kalkawngah hian a nupuiin an fa hmasa ber a hring nghe  nghe.
             Judson hi Baptist-a a inpek tak avangin United States a Baptist kohhran  te missionary tirh angin a thawk chhunzawm ta a, a kalpui Luther Rice  erawh chu a hriselna a that loh avangin America ah a let leh a, William  Carey-a’n a kawhhmuh angin Baptist kohhran hnuaiah Foreign Mission an  din ta a, hei hi American Baptist Missionary Society lo din chhuahna a  ni chho ta a ni.
             Judson hian Burma tawng grammar-a dah leh Chanchin Tha Matthaia ziak  Burma tawnga leh chu kum 1817 khan a zova, Serampore atangin  Printing  Press thawn a ni a, hemi enkawl tur hian missionary printer George H.  Hough leh a nupui chu lokal telin Burma rama khawlchhut hmasak ber  tichhuakin Matthaia ziak chu copies 800 an chhu chhuak a ni. Kum 1818  atangin inkhawmna tur mau hmangin in a sakah chuan thu a hril tan a,  April 1819-a inkhawm a buatsaih tum chuan mi 15 an lo kal khawm a, an  phur vaklo tih a hre na a, chanchin tha chu a hrilh zel thova, tichuan  thla hnih hnu a Burmese mi piangthar hmasa ber Maung Naw, 35, chu  Baptisma a chantir ta a ni. kum 1822 thleng hian mi 18 in baptisma an  chang leh a Burma a thlen atanga kum 10 na kum 1823 ah chuan Judson  chuan Thuthlung Thar bu pum chu Burmese tawngin a let zo hman tawh a ni.
             Harsatna : Kum 1824-ah chuan Burma-in Assam leh Bengal lama ram zauh an  duh vang leh British hovin an sumdawnna zauh zel an duh avangin First  Anglo-Burmese War chu a thleng a. Burma rama mingo reng reng chu  enthlatu a ngaiin Judson pawh hi tan in hrehawm tak Ava leh Aung Pinle  ah te thla 17 chhung tan tir a ni a, a tan chhung hian fa 2 nei leh  hmanin indo a tawp a, Judson te pawh chhuah zalen niin Oct 24, 1826-ah a  nupui Ann hian a thihsan a, thlatuk hnuah a fa nausenin a thihsan leh  bawk. He indo tihtawp nana inremna thuziak hian Missionary te tan kawng a  hawng nasa hle a, kohhran member pawh pung chho zelin 1826-ah Burmese  pastor hmasa ber Ko-Thah-a chu Judson hian a nemnghet ta a ni.
             Karen ho zingah: Kum 1827-ah Judson cuan Burma hmar lama Karen hnam te a  luhchhuah a, Karen zinga rawngbawl tura lut hmasa ber a ni. Helai hmuna  a rawngbawl chhung hian misual tawrawt tak tak ten piantharna an chang  a, rawngbawlnaah an pui nasa hle. Salween lui zawh chhovin rawng a bawl  zel a, a hunawl neih chhun chhunah Bible bu pum chu Burmese tawnga  lehlin hna a thawk pah a, 1834-ah zovin kum 1835-ah Bible pum chu  Burmese tawngin a tichhuak ta a ni.
             Hemi kum vek hian a rawngbawl pui George Boardman-a thihsan a nupui  Sarah Hall Boardman chu nupui-ah a nei leh hnuah Sarah pawh hian a  thihsan leh.June 2, 1846 ah a nupui pathumna Emily Chubbuck chu a nei  leh a, ani nen hian fanu an nei leh. Tichuan thahnem ngai taka rawng a  bawl laiin chuap natna a nei tih hmuh chhuah a ni a, doctor ten a tihdam  nan lawng hmanga zin turin an ti a. Tichuan lawnga a chuan laiin Apr  12, 1850 khan kum 61 mi niin a boral ta a, a ruang hi Bay of Bengal  tuipuiah vuiliam a ni ta a ni.