BIOGRAPHY OF PROF. DR. R.L. HNUNI
(English Version) 
  CHILDHOOD
  ·  Nu  leh Pa:   R.L.Hnuni was born of the parents Mr. R.Lalthianga (L)  Teacher by profession and Ms Khawngaihthangi (L) in a village called  Hmuntlang of Mizoram, on 23rd September 1951 and was brought up in the good atmosphere of a Christian Family.
  EDUCATION
  ·  Did her primary school education up to Class VI in at three villages where her father worked.
  ·  Did  her Class VII in Aizawl and from Class VIII in Khasi jaintia  Presbyterian High School, Shillong, Meghalaya to Pre University went to  Shillong and BA (Hons) back to home town and completed B.A (Hons in  History in 1975.
  ·  She  is the oldest among ten brothers and sisters (4 and 6 respectively) and  had the responsibility to help parents  to help her younger brothers  and sisters in their education. As such she could not continue her BA  studies regularly as day scholar.  She was appointed as teacher in the  High School in her Village to help the family while doing B.A (Hons)  studies and taught from 1973-to 1975, till she graduated.  
  ·  She did Bachelor of Divinity (B.D.) studies in Serampore College from 1975 itself and completed B.D in  B+ (High second Class).
  ·  She  did Master in Theology (M.Th in the branch of Old Testament) together  with her husband at the United Theological College, Bangalore, from 1983  and passed out in First Class in 1985.
  ·  She  pursued again Doctor of Theology, (D.Th) studies her branch of studies  Biblical subject particularly Old Testament. She first did her German  course and  Greek studies as pre-requisites for admission to D.Th  studies for one year. 
  ·  Started  doctoral studies under the South Asia Theological Research Institute  (SATHRI), under the Senate of Serampore College (University) based at  the United Theological College Bangalore. 
  ·  She did her research in Melbourne where her husband did his D.Th and  also in Germany, and earned Doctor of Theology in 1997.
  ·  She was given Professorship by the Board of Theological Education in 1997 and delivered Professorial lecture.
  ·    She  got married in May 19, 1980 with Rev. Dr. K.Thanzauva who was a Pastor  in a remote village in south Mizoram, and has three children John,  Judith and David, all of them were born in Jorhat while teaching in  Eastern Theological College, Jorhat, John Lalrambuatsaiha, (BBM, now  working with ICICI Prudential), Judith Zonunpari, (B.A in Development  Studies, St Xavier Uni, Nova Scotia, Canada, now working with  Association of Canadian Community Living) David Zodinpuia (B Mass Media  II yr, Mumbai)
  ·    Her Father died in July, 1980 and mother died in July, 10 2006
  ·        Her  four brothers and six sisters all got married and are living with their  children in different places, all of them have their own jobs.
  TEACHING MINISTRY
  ·      Taught  at Bungtlang High  School from 1973-1975 while studying B.A. Hons in Pachhunga College
  ·      Taught  at the Aizawl Theological College, the Presbyterian run Theological   College from 1979 till  December 1980 then  joined her husband in  pastoral ministry in Thingsai Bial  for 5 months.
  ·      Taught  at the Eastern Theological College, Jorhat as Lecturer  from June 2001  at different periods due to further studies as mentioned below: .
  ·      She  was invited to initiate a theological college by the Baptist Church of  Mizoram in 1998 and she left for Mizoram to start the new college and  join in May 1999. 
  ·      Director for the development of Academy of Integrated Christian Studies (AICS) May 1999 – March, 2001.
  ·      Principal of AICS from April 2001 – March 2004.
  ·      Vice  Principal of AICS from April 2004-March 2007 (her husband’s term as  General Secretary was over and he was made Principal for 3 years)
  ·      Presently, Principal of AICS again  from April 2007-till date. 
  PARTICIPATION IN OTHER AREAS: 
  ·  Member of the Coordination and Committee and Academic Council of the Senate of Serampore  College (University) from 1997 - 1999
  ·  Honorary Treasurer of the Senate of Serampore College (Uni) 2001-02
  ·  Coordination Committee member of the Senate 2002-2004
  ·  Honorary Treasurer and Executive Committee member of the Senate from 2005 -2007
  ·  Executive Committee member of the Senate from 2007 till date
  ·  Member of the Core Group Curriculum Revision of the Senate of Serampore college
  ·  President of the ATTWI – Mizoram Unit for three terms 2000-06
  ·  Member of the Panchayati Mahila Shakti Abhiyan  from 2008-till date
  CONTRIBUTIONS IN ACADEMIC AND LITERATURE
  Books written and edited in English
  (1)         A Guide to Biblical Hebrew: An Introductory Grammar, 1998 and 2004
  (2)   Transforming Theology for Empowering Women : 1999 
  (3)   Commentary on Isaiah 1-39 (in Mizo) 1993
  (4)   Commentary on Isaiah 40-66 (in Mizo) 2000 
  (5)   The Poor in Ancient Israelite Law  A Textual and Hermeneutical Presentation (Professorial lecture) 2008
  (6)   Vision for Women in India (A compilation of her articles and papers read in consultations, seminars in regional, national and Asia levels).
  (7)    The People of God in the Old Testament – Three in One   . Three Old Testament subjects combined, now being printed in Bangalore.
BIODATA OF PROF. DR. R.L. HNUNI
(Mizo Version) 
1.      CHHUNGKUA:
   ·  Nu  leh Pa:   R.L.Hnuni pa hming chu Mr. R.Lalthianga (L 1927-1980)  Teacher, Hmuntlang khaw chhuak a ni, sapho hnuaia Serkawna zir chhuak a  ni a. A nu hming chu  Khawngaihthangi (L, 1930-2006) Ramlaitui khaw  chhuak a ni, inchhung enkawltu a ni, Hawai Guitar a thiam. 
   | With her husband Rev. Dr K. Thanzauva | 
·     23rd  September 1951-ah a piang a, Kristian chhungkua tha tak atanga seilian a  ni. Kristianna kawngah pawh a pa hi a strict hle a, Pathianni -a tui  chawi pawh phal ngai lo, a ni, Inrinni-in tui an chhek khawm thin.
   ·  A  Pi leh Pu  Kawlthuama leh Chhandami, (a nu lam) Ramlaitui khua, hi amah  chawiliantu an ni bawk a, a nau pian veleh an la a. A pu hi Ramlaituiah  chuan Mail runner hmasa ber, kohhran Upa hlun leh Pathian tihtu a ni a,  mi rethei hmangaih tlatttu an ni bawk. A pa hi zirtirtu a nih avangin a  bula seilian turin a duh a, a pi leh puten an duh bawk si a, nau pan  tet atangin sikul chawlh leh luh leh dawn hian  khaw kar kawng hi kan  zak zak reng a ni.  Shillonga a zirna chawmtu an ni.
   ·    Unau:   Unau sawm (mipa 4 leh hmeichhia 6) zingah a upa ber a ni. A naute upat dan indawtin: 
   1. Upa R.L.Thankunga, ITI  (Electric Deptt-a thawk). 
   2. Upa R.L.Chhuanawma (Lecturer, Serchhip Govt.  College)
   3. Rev. R.L.Changliana (Director, Revival Dept. Mizo Pres. Synod)
   4. Ms. R.L.Dinliani (Primary School Teacher, Venglai, Lunglei)
   5. Ms. R.Biakhluti  (Teacher, Newhoff  School. Chanmari)
   6. Dr. R.L.Sanghluna (Presbyterian Hospital, Durtlang)
   7. Ms. R.Lalrammuanpuii (Aganwadi, ITI, Aizawl)
   8. Ms. R.L.Nunkimi (Quality Tours & Travels, tunah Mango Tours & Travels)
   9. Ms  R.Lalrinzuali (Menial worker, AICS)
   ·    Kum 1980-ah  Rev. Dr. K.Thanzauva nen an innei.  Fa pathum  an nei:
   1. John Lalrambuatsaiha, (BBM)  
   2. Judith Zonunpari (B.A.in Dev. St Francis Xavier University, Nova Scotia,  
       Canada), Canada-ah Social Homes –ah a thawk mek. May 2010 khan Canadian mi 
       Jordan Mattie nen an innei. 
   3. David Zodinpuia (B.Mass Media, Final year tur, Wilson College Mumbai).
   An pathum hian Eastern Theological  College, Jorhat-a an zirtir laia piang vek an ni. 
   2.           ZIRNA LAM (EDUCATION)
   ·   Class A - VI:   Primary School atanga Class VI thleng khaw pathumah a pa zirtirtu a nih  avangin an sawnna hmun apiangah - Hmuntlang, Ramlaitui, Chhipphir-ah a  zir chhuak.  
   ·  Class VII:  Class VII chu Synod High Scool-ah a zir. 
   ·  Class VIII – PUC  :  Class VIII atangin Khasi Jaintia Presbyterian Girls’ High School,  (KJP) Shillong,-ah a kal a, hetih lai hian a cn chhungkua Chhipphir  atangion Bungtlang-ah an lo pem. Matric second Class-ah a passed.
   ·  Pre-University:  Pre-University chu Lady Keane College Shillong-ah a kal. 
   ·  B.A. (History Hons):   B.A chu Pachhunga Memorial Govt. College-ah a kal a, Unau zinga a upa  ber a nih avangin chhungkua tanpui a tul a, B.A II yr (Hons) a zir laiin  Bungtlang khuaah High School zirtirtu atan an la a, hna thawk pahin  B.A. chu  1973 -1975  a zir a, 1975-ah NEHU-ah 24th position niin B.A. History Hons a zo a ni.  B.A a passed veleh B.D zir turin Bungtlang High School chu a chhuahsan a ni.  
   ·  Bachelor of Divinity (B.D.)  : B.D zir tur hian B.A. passed kum, 1975-ah September-ah Mizo Synod  chawmin Serampore College-ah a kal a, 1979-ah   B+ (High second  Class)-ah a passed.
   ·  Master of Theology  (M.Th in Old Testament):  M.Th  chu an nupa-in United Theological   College, Bangalore-ah 1983-1985 khan an zir a, Eastern theological  College atanga tirh an ni, M.Th chu First Class-ah a passed.
   ·   German tawng  leh Greek zirna:    An nupa-in D.Th zir an dill eh a, Rev. K.Thanzauva chuan admission a  hmu a, amaherawhchu Old Testament subject-a doctorate zir tur chuan  German tawng course hnih leh Greek paper pahnih  zir zawh a ngai a.  Senate-in an la tih ngai loh Senate Scholarship an pe a, chung  requirement te ti hamsa tur chuan June 1990-ah United Theological  College, Bangalore-ah an chhungkua-in an kal a,  German, Greek leh  Methodology tikawp-in kum khat a hmang a, March February 1991 khan a  pahnih hian a zir zova, a passed ve ve hnuah D.Th Entrance  examination-ah a tling leh a. OT-ah chuan amah chauh zir tura lak a ni
   ·   Doctor of Theology:   D.Th chu  South Asia Theological Research Institute (SATHRI),Senate of  Serampore College (University) United Theological College Bangalore-ah  1991-ah preparatory period kum 1 chhung a zir leh a, a pasal erawh chuan  Whitley College, Melbourne-ah Admission a hmuh avangin September  1990-ah Australiaah a kalsan a. Kum khat preparatory period a tih hnu-ah  research a ti thei chauh a ni.  1992-ah Exposure program Senate-in neih  a phal a, an chhungkua-in Melbourne-ah a pasal zirna hmunah chuanan kal  a. Research hna tak tak chu Melbourne-ah kum 2 chhung a thawk a, India  ramah 1994-ah an lo kir hnuin Germany –ah 1995-ah Bochum University-ah a  ziak chhunzawm a. Library hrang hrang Bochum Univ. Bielefeld, leh  Wuppertal Hochshule  Library te hmang tangkaiin a thesis a ziak zova.  Doctor of Theology degree chu 1997-ah Senate of Serampore-in  Convocation, Mangalore-ah a pet a a ni. India ram pumah  hmeichhe zingah  Old Testament subject-a M.Th  leh D.Th degree nei hmasa ber a ni.  
   ·   Kum  1997 khan Board of Governors, chuan Professor nihna a hlan a, chumi  atan chuan nilengin College-ah Professorial lecture a pe a a thupui chu,  “The Poor in Ancient Israelite Law (Hmanlai Israel Dana Mi Retheite an Humhalhna)”  tih a ni. A Thesis hi mirethei humhalhna lam ziakna a nih avangin, mi  rethei leh tanpui ngai, a bawnghnute sawr ngei (bawng an vulh thin a)  leh thil dang dang pawh mahni ei ai  pe phal thintu a pi leh pu  Kawlthuama leh Chhandami te tan leh a pasal kawng engkima a support-a  fuihna leh encouragement pe thintu leh, a fate pathum, a zirna hautak  deuh mai atana ngaihsak that pawh hlawh hman lova inpetu te tan a Dedicate a ni. 
   3.      KOHHRAN LAMA INHMAN DAN: 
   ·        Naupan lai:  Kristian chhungkua strict tak atanga seilian niin Kristianna lamah pawh  naupan lai atanga inkhawm thulh ngai lo, Sunday School Inkhawmpui-ah  leh thiltihnaah -ah te pawh chanvo a nei ve thin. Tin, naupan lai atanga  zaipawl leh zaihonaa tel nuam tiin naupang dang awm loh pawhin nula  tlangval rual zaihona apiangin a tel, zai nuam ti mi a ni.  
   ·        Middle School  leh High   School zirlai:   Class V zir laiin pianthar crusade hmasa ber hun lai Evan.  Lalchungnunga rawngbawl tantirh khan Pathian hnenah mahnia a inhlanna a  nei. Pathian thu khawlaiah a tlangaupui hmasak ber hun hi Class V-ah a  ni. Tin, Class VII-ah Synod High School kal laiin Pathian rawngbawl  turin a inpumpek a. Theih ang angina zai lamahte inhmanna nei thin.  Tleirawl Zaipawl, Mission Veng-ah member a ni. 
   ·        Khasi Jaintia Presbyterian Girls’ High school-ah  Class VIII atanga kalin Hostela awm chungin Class IX atangin Mizo  Kohhran Zaipawl-ah tel tan. Shillong-a a awm chhung 1972 (PUC) thleng  Zaipawl member a ni. Class IX atangin Junior Pawl Sunday School teacher a  ni. Mahni khaw lama haw apiangin thalai inpawlhona, Kohhran Hmeichhia  ah te theih ang angina hman a ni.  
   ·        PUC – B.D zirlai:   Kohhran pumpui huapa Pulpit-a thuhrilna  hmasa ber chu PUC exam zawhah  Mualthuam khua  Ramlaitui Biak In-ah a ni. Hei hi kohhran mal pakhat tan  ni lovin khaw pumpui tan a hranpa ngatin an ruai a. B.A. II yr atangin  Bungtlangah awmin H/S-ah zirtirtu a ni. Chutih lai chuan Kohhran  Hmeichhiaah Secretary a ni a, tin Thalai leh Kohhranah nen hman a ni.  B.D zir hnu thlengin naupan laia rawngbawl dan chhunzawmin Sunday  school, Thalai, Kohhran Hmeichhia, Zaipawl-ah (Theological College leh  mahni kohhranah) phak tawkin rawngbawlna hrang hrangah hman a ni. B.D  atanga doctorate thlengin a remchan ang zelin hengahte hian Pathian  khawngaihna zarah hman zel a ni. 
   ·        Khawtlang lamah chuan Class VII atanga B.A zir hun chhung zawngah hostelah awmin hmundangah awm inhmanna hranpa a awm lo.
   4.      HNA CHELH TAWHTE: Zirtirna  (Teaching ministry): a ni ber.
   ·      Bungtlang High School:  Bungtlang High School-ah  1973-1975  khan Pachhunga   Memorial  Govt. College-a B.A. (Hons) a zir laiin a zirtir.
   ·      Aizawl Theological College, (Mission Vengthlang):  Aizawl  Theological College ah B.D zir chhuah veleh atangin 1979 -1980 khan a zirtir.
   ·      Cherhlun High School:   Rev. K.Thanzauva  Thingsai Bial Pastor a nih laiin Aizawl  Theological  College a chhuahsan hnuah  Cherhlun High School-ah thla thum a zirtir.
   ·      Eastern Theological College:  Cherhlun atangin Eastern  Theological College, Jorhat –ah  Lecturer  niin June 1981 atangin an nupa in an zirtir a,  hei hi Council of  Baptist Churches in North East India (CBCNEI) enkawl a ni a, CBCNEI  employee a ni. ETC atang hian M.Th leh D.Th an zir a, an let leh thin.  Kum 18 chhung Mizoram pawnah Jorhat, Bangalore, Melbourne, Australia,  leh Germany-ah an awm a ni. 
   Assembly  1998 chuan theological college din an rawt avangin Assembly 1999 chuan   theological college bul tan turin an sawm a,  April 1990-ah ETC Jorhat  atanga bangin Mizoramah a lo chhuak.  
   ·      Director, Academy of Integrated Christian Studies (AICS)  :  AICS  bul tantu     a nih avangin college buatsaih tantirhah chuan  Director for the development of AICS tia dah a ni chu chu May 1999 –  March, 2001 thleng a chelh.
   ·      Principal, AICS:   B.D. Zirna tan a nih atangin  Principal, tia thlak a ni a, he nihna hi April 2001 – March 2004 thleng a chelh
   ·      Vice Principal, AICS:    Term khat chhung April 2004-March 2007 Vice Principal-ah dah a ni,  chhan chu Rev. Dr. K.Thanzauva General Secretary term a tawp avangin   Principal atan BCM-in a dah  thung a, hemi chhung hian dah a ni. 
   ·      2007 atangin tun thlengin  Principal hna tun thlengin a chelh  leh a ni. 
   5.      NIHNA HRANG HRANGTE (PARTICIPATION IN OTHER AREAS): 
   ·  Member of the Coordination and Committee and Academic Council of the Senate of Serampore  College (University) from 1997 - 1999
   ·  Honorary Treasurer of the Senate of Serampore College (Uni) tum hnih 2001-02 leh 2005-2007
   ·  Coordination Committee member of the Senate 2002-2004
   ·  Executive Committee member of the Senate from 2009  thlengin
   ·  Member of the Senate (Senator)  2006-2009
   ·  Member of the Core Group Curriculum Revision of the Senate 
   ·  President of the ATTWI – Mizoram Unit for three terms 2000-06
   ·  Member of the Panchayati Mahila Shakti Abhiyan  Core Committee 2007 atangin.
   ·   Co-opted Member in CASA Zonal Committee 2008-2010
   ·   International Board member of CASA  2011 atangin
   6.      LEHKHA ZIAK LAMA RAWNGBAWLNA (CONTRIBUTIONS IN ACADEMIC AND LITERATURE
   Books written and edited in English
   (1)         A Guide to Biblical Hebrew: An Introductory Grammar, 1998 and 2004
   (2)     Transforming Theology for Empowering Women : 1999 
   (3)     Commentary on Isaiah 1-39 (in Mizo) 1993
   (4)     Commentary on Isaiah 40-66 (in Mizo) 2000 
   (5)     The Poor in Ancient Israelite Law  A Textual and Hermeneutical Presentation   
           (Professorial lecture) 2008
   (6)   Vision for Women in India (A compilation of her articles and papers read in consultations, seminars in regional, national and Asia levels).
   (7)    The People of God in the Old Testament – Three in One. Theology zirlaite Guide book atan subject 3 dahkhawm a ni. (Press-ah chhut mek)
   (8)    Vision and Mission of the Prophets (Theological students zirlai Bu atan) 
   (9)    Article engemaw zat compile tel loh Mizo leh Saptawngin ziak a ni, Saptawng chu Journal hrang hrangah publish a ni.
   Lawmthu sawina tur tam tak a nei.  Australia-a  an Professor Dr. Frank Rees, an chhungkaw chawmtu ngaihtuah Rev.  Thanzauva supervisor te nupa leh Dr. mark Brett a supervisor-te an hlu  hle. Box Hill South Baptist Church, an chhungkaw chawmtu kohhran leh  enkawltu bik Barrie Paul-a te nupa,  Pastor Colin Hunter leh a nupui  Jenny anmahni ngaihsak em emtu, an fate school a thlawna kaltirtu Box  Hill South Primary School leh Surrey Hills Creche hotute leh thian dang  tam takte an hrereng a ni. Germany-a a zir theihna chhan Prof.  Dr. N.P Moritzen-a te nupa leh Prof. Dr. Friedrich Huber leh a nupui Dr.  Agnes –ten an chawm a, an tanpui a, tun thleng pawhin an la tangkai  reng a ni. Anni hi Pathian pekte an ni a, lawthu sawi sen loh batnma  zing ami te a ni. Prof. Dr. EC John, UTC Principal ni thin chu a  supervisor a ni a, amah duhsak em emtu leh Germany-ah kal tirtu a ni. 
   Heng  achievements hrang hrang leh nihna tling lo taka chelh ve chhunte hi  Pathian khawngaihna vang liau liau a ni, chuvangin, thingtlang khua  atanga lo zi chhuak ve mai hetiang dinhmuna min dahtu hi Pathian chauh a  ni, “Hei hi Lalpa tih a ni, kan mithmuhin a mak a ni” tih leh “Lalpa  chhiahhlawh ka ni, ka tih tur reng ti ka ni” tih mail oh chu sawi tur ka  nei lo. Pathian keimah hmanga a ropui hi ka duhthusam ber a ni. 
  __________________________________________________________
Evangelist  leh Missionary ropui tak tak te chanchin kan hawl char char a, tun tum  chu Kristian hla ropui leh lar tak tak phuahtu, mitdel, Fanny Crossby  chanchin hi tawi leh kimchang lo takin han chhui dawn ila. A mimal  chanchin kan chhui hmain tunge anih kan hriat awlsam theih nan Fanny  Crossby hlaphuah kan Kristian Hlabu-a awm thenkhat te i han tarlang  hmasa teh ang. (Fanny Crossby hla phuah hi 31 lai mizo tawnga lehlina  Kristian Hlabuah dahluh a ni)
  1. Pathian ropui rawh se (KHB 4)
  2. Khawvela thil tinrengin (KHB 83)
  3. Isu Kraws mi hnaih tir rawh (KHB 197)
  4. Lalpa Kraws-a i tuar natzia (KHB 208)
  5. Aw Isu, kei mi kalpel suh (KHB 255)
  6. Lalpa i hnathawh hi (KHB 309)
  7. Krista rawn pan la, bo rei duh lovin (KHB 323)
  8. Lalpa, khawvel mi thim zingah (KHB 345)
  9. Isua hnenah ka him a (KHB 494)
  10. Fak leh dil hun lawmawmah hian (KHB 502)
  Pian  leh murna: Frances Jane ‘Fanny’ Crossby hi March 24, 1820 khan  New  York atanga mel 50 chuanga hla Brewster khuaah a piang a, a pa chu John  Crossby a ni. Kar uk leka upa anih laiin hritlang na tak maiin a man a,  chu chuan a mit nghawngin an enkawl dam zo ta lo a, chuta tang chuan a  mit a del ta a ni. A pian kum vek hian a pa John Crossby chuan thihsanin  Fanny hi a nu leh a piin an enkawl seilian a ni.
               Kum thum a tlinin an chhungkua hi North Salem, New York-ah an pem lut  a. April, 1825 khan hetih hun laia Doctor lar Valentine Mott chu beisei  sang tak chungin an in entir a, Valentine Mott chuan Crossby mit chu  tihdam theihloh nia lo sawiin mitdel bak hmabak a nei lo tih a lo hrilh  a. Chuta tang chuan rilru siamin ziak leh chhiar te a theih ang tawkin a  zir chho ta a, kum 8 mi anih laiin a hymn phuah hmasak ber chu a mitdel  chungchang behchhanin a phuah a ni.
               Crossby hi a nu hian Kristian inenkawl dan dik takin a enkawl kan ti  thei awm e, hmun hrang hranga an pem kualnaah kohhran an bel tlat zel a  ni. Kum 1828 khan a nu nen North Salem atangin Ridgefield, Connecticut-a  Mrs Hawley inah an insawn a, hetah hian a nu Mercy hi chhiahhlawh angin  a thawk a ni. Ridgefield-a an awm lai hian Village Green-a Presbyterian  Kohhranah an lawi a, Crossby pawh chu a nu leh a pi chuan Bible chang  sei tak tak an vawn tir thin a, kum 10 anihin kartin Bible bung 5 zel a  vawng a, kum 15 a tlin chuan Chanchin Tha bu pali, Pentateuch bu,  Thufingte, Hla thlankhawmte leh Sam bung engemawzat chu a vawng hman a  ni. Hetih laia an chhungkaw boruak hi ‘Kristian lungphuma innghat tlat’  niin Historian lar Edith L Blumhofer chuan a sawi nghe nghe.
               Kum 1832 atang khan music zirtirtu pakhat chuan Crossby leh naupang  dangte music zirtir turin kar khatah vawihnih Ridgefield-ah hian class a  nei thin a, hei hi music lam a zir hmasak berna a ni awm e. Tichuan kum  1835 khan New York Institution for the Blind (NYIB) ah a in ziak lut a.  Hetah hian kum 10 chhung a lut a, Piano, Harp, Organ, Guitar tum leh  thildang tam tak zirin zaithiam takah a inchher chhuak nghe nghe a ni.
               Kum 1843-a NYIB atanga a graduate hnuin Washington DC-a pawl pakhat,  roreltute nghawng tum pawl (lobbyist) chu zawmin he pawl kaltlang hian  mitdelte tana zirna mumal leh awlsam zawk a awm theih nan hma an la a,  Crossby hi United State Senate hmaa hmeichhe thusawi hmasa ber niin  Senate hmaah hian a hla hril phuah pakhat rilru khawih tak mai chu a  sawichhuak nghe nghe a ni. Hetiang hian nasa takin mitdelte tan hma a la  a, hmun hrang hrangah thusawiin US President leh mi pawimawh tak tak  hmaichhanah a ti ti pui a, a hla hril lungkuai tak tak te chu a chham  khum thin a ni.
               NYIB atanga a graduate hnu hian a thawk chhunzawm a, mitdel naupangte  chu Grammar, History leh Rhetoric (tawng hmang thiam taka thusawi dan)  subject te a zirtir thin. Zirtir hna a thawh chhung hian Crosby hian he  school-a music teacher George F. Root-a hnuaiah music zirin hetih hunlai  vek hian a hnua US President ni ta Grover Cleveland nen thiana  inchharin an inkawmngeih hle a, tlai tin room pakhata inkawm dunin a hla  phuah te chu Crosby chuan a sawichhuak a, chu chu Cleveland chuan a lo  ziak chhawng thin a ni. 
               Kum 1849 May thla leh November thla inkar khan New York-ah Tuihri  (Cholera) nasa takin a leng a, mi tam takin New York khawpui chu an  tlanchhiatsan a, mahse Crosby erawh chuan tlanchhiatsan ahnekin NYIB-ah  chuan damlote enkawl hna a thawk a, heng hun lai hian a chauin a ngui em  em a, depression pawh a nei hial niin sawi a ni. Hetiang dinhmuna a din  avang hian a thlarau dinhmunah pawh in rinhlelhna nasa tak neiin  vantlang rawngbawlin hun leh tha tam tak seng mahse Pathian rinna tak  tak leh hmangaihna tak tak a nei lo niin a inhria a, chu chuan a ti  lungngai hle thin.
              Hetia rilru buai taka a awm lai hian Nov 1850 khan Biak In sak thar  30th  Street Methodist Episcopal Church-in harhna Crusade an neih chhim turin  sawm a ni a. Hemi hma lawk hian amumangah a thian hnai tak pakhat thih  ngama na chu hmuin a thiannu chuan “Vanramah kan intawk leh angem?” tiin  a lo zawt a, chu chuan a rilru a tibuai hle. Chutianga rilru buai taka a  awm lai chuan chu kohhran crusade chu a chhim ve a, sermon tha tak tak a  ngaihthlak hnuah  crusade tawp lama Isaac Watts-a hlaphuah “Alas! And  did my saviou bleed’ tih hla an sak lai chuan Pathian hnenah a nun pum  hlanin Piantharna tak tak chu a chang ta a, hetih hun lai hian kum 31 mi  niin November 20, 1850 kha a ni.
  | A pasal Van Alstyne nen | 
             Hetianga an inneih hnu hian NYIB-a an hna chu bansanin Maspeth-ah hian  an awm nghet ta a. Kum 1859 khan fanu duhawm tak Frances chu neiin  vanduaithlak tak maiin a pian atanga reiloteah Frances hian Typhoid  vangin a thihsan  leh mai a. Hemi tum hian Crosby chu a rilru a na em em  a, he an vanduaina atang hian Crosby chuan hla tha tak mai “Safe in the  arms of Jesus” (Isua hnenah ka him a - KHB 494) chu a phuahchhuak phah  ta a ni.
               An fanu Frances thih hnu hian hmun hrang hrangah an insawn kual a,  theihtawpin ei pawh an zawng ve thin. Crosby hian a hlaphuah leh mi hla a  siamsak atanga pawisa a hlawhchhuah bakah a pasal Alexander hian New    York-a kohhran pahnihah Organ a tum thin a, mi thenkhat hnenah music a  zirtir thin bawk. Crosby leh Alexander te hian Concert an huaihawt fo  bawk a, heng concert-ah hian Crosby hian a hla phuahte atanga recitation  a sawi bakah a zai bawk a, a pasal chuan rimawi a lo tum sak thin a.  Heng concert atanga an sum hmuh zatve hi mi rethei leh chanhai te tan an  hlan thin a ni.
               Hetianga kum engemawzat an inneih hnu hian an nupa inkarah neuh neuh an  nei ve a. Tichuan kum 1880 khan Crosby leh Alexander Van Alstyne te chu  an inthen ta a ni. Hetianga an awm hran hnu pawh hian an in be pawp  tawn reng a, rawngbawlna pawh hmun hrang hrangah an nei dun fo a ni. 
              Thu leh hla lama a sulhnu:  Fanny Crosby hlaphuah thiam zia leh a hlaphuah chungchang tlem azawng  kan sawi tawh a, a aia chipchiar zawk deuhin i han bih leh dawn teh ang.  New York Institution for the Blind (NYIB)-a a zirlai khan Phrenologist  (Luruh atanga rilru chak leh chakloh hre thei) lar tak George Combe  chuan he school-a naupangte zirchiangin Combe hian Crosby chu pianpui  hlaphuahthiam niin a sawi a, uluk zawka enkawl chuan hlaphuahtu  hlawhtling tak a nih tur thu a lo sawi tawh a. Tichuan NYIB-a an hotute  chuan hlaphuah dan leh thurem dan dik zawk zirtir turin Hamilton Murray  chu an rawih sak ta a ni.
  | Crosby lehkhabu 'The Blind Girl & other Poems | 
             Crossby hian hlahril lenglawng pawh engemawzah a phuah a, hemi kawngah  hian milar tak George F. Root nen an thawkdun nasa hle. Cantatas pawh  engemawzat a phuah a, hemi kawngah hian George F. Root bakah William  Howard Doane te, Theodore Edson Perkins te, Lowell Mason te William  Batchelder Bradbury leh Cantata phuah lama mi ril tak tak a thawhpui  nual hman a ni. Tin, politics lam hlahril Mexican-American War leh  American Civil War thlen lai khan a phuah nual bawk a. Amah hi Democrat  party tan tlattu anih avangin an campaign au hla tur engemawzat a  phuahsak bawk a, sal chhuah zalen duh mi anih avangin Democrat atangin  Republican Party-ah a insawn a. Hemi bawr lai pawh hian Political songs  engemawzat a phuah bawk a ni.
               Amah hi ram leh hnam hmangaih tak mai a ni a, hemi hawizawng pawh hian  hlahril pawh engemawzat a phuah nghe nghe. American Civil War vanglai te  khan a in bulah Union Jack Flag a zar ziah thin an ti. Ram leh hnam  hmangaih hla (Patriotic Songs) a phuah zingah heng – ‘Dixie for the  Union’ te, Good By, Old Arm te, ‘The State We Honor’ te chu a hunlaia  Patriotic Songs lar ber ber te an ni.
               Pathian hla: A pasal Alexander Van Alstyne nen an inthen hnu khan  Crosby chu Manhattan atangin Brooklyn-a mirethei veng South Third  Brooklyn-ah zaithiam Ira D. Sankey te inbul hnai lawkah a insawn a. Heng  hunlai hian Pathian hla a phuah nasa hle. Crosby hi ‘Kum zabi 19-na a  American mi Pathian hla ruahtham loh phuah thiam ber’ tiin sawi a ni  hial thin. A dam chhungin Hymn 9000 chuang lai a phuah niin sawi a ni a,  a hlaphuah dahkhawmna lehkhabu hrang hrang hi copies maktaduai 100  chuang hralh a ni bawk. Hetih hunlai hian hlaphuahthiam te’n ngaihsan an  la hlawh tawk lo hle a, chubakah Copyrights buai puitu ten hla reng  reng a thu phuahtu nilova a thluk siamtu zawk hminga an dah thin avangin  a hla tam tak chu midang phuah angin a kal phah a ni. Tin, hetih hunlai  hian Music publisher’s ten a hla phuahsa hi tlawm te tein an leisak  thin a. Hla pakhat a phuahah Dolar 1 emaw Dollar hnih emaw lek lek an pe  thin. Amaherawhchu ama sawidanin Crosby hian a hlaphuah reng reng hi  sum huiluh nana phuah a ni lova, rilru thianghlim tak pu a, Pathian fak  leh chawimawi nan te, a chhungril nun phawrhchhuah nan leh a rilru a a  thil vei zawng tak puanchhuah nan tea a phuah a nih vangin a hla atanga a  sum hmuhah a buai ngai lo va, a hlaphuah atanga sum a hmuh tam deuh  chang chuan mi rethei zawk te hnenah a pe mai thin. Tin, a hlaphuah  hmang hian thlarau bo a tam thei ang ber man a tum tlat a, hei vang hian  a hla phuah zawh veleh a hla phuah chuan Krista hnena midangte a hruai  theihna turin Pathian hnenah a hlan nghal thin a, a hla avanga Krista  pan tu, ama hnena insawi te chu a chhinchhiah thlap thin.
  ‘Pass  Me Not’ (Aw Isu kei min kalpel suh KHB 255) hi Fanny Crossby hla zinga  khawvel hriat hlawh hmasa ber a ni a, he hla hi a thianpa leh hla hrang  hrang a siamnaa amah puibawmtu William H. Doane-a nen an siam niin kum  1868 khan Jail-a rawngbawl turin an kal a. Jail tangte hnena thu a sawi  laiin Tang pakhat chuan ring takin ‘Aw Lalpa, min kal pel lul suh ang  che’ tiin a au chhuak a. Hei hian Fanny rilru a khawih em avangin ina a  haw veleh he hla hi a phuah ta a ni. Kum 1868-a he hla a phuah atanga  tunlai thleng hian he hla hi Kristian hla lar ber pawl a la ni reng a.  DL Moody-a soloist Ira D. Sankey phei chuan, “Kum 1875 vel kha chuan he  hla tluka hla lar hi London leh a chhehvelah a awm lo,” a lo ti thlawt a  ni. Tum khat phei chu English pachal zungawl vei pakhat hian he hla an  lo sakna hmun hi a kalpel a, chu hla an lo sa ri a hriat chuan, “Keipawh  min kalpel lo se ka va ti em” a ti chhuak a. Chumi zan chuan chulai  hmuna inkhawmnaah chuan tel vein a piangthar ta a, kum sawmli chhung chu  he hla hi a kalna apiangah a keng kual a, a hnuah phei chuan America  rama sumdawng hlawhtling tak pakhat ni chhovin a hnua Fanny nen an  inhmuh tumin Dollar 20 a pe nghe nghe a ni.
               Fanny hian hlathu phuah a awlsam hle tih chu “Safe in the Arms of  Jesus” tih hla a phuah atang hian a hriat awm e. Tumkhat chu  Cincinnati-ah Sunday School Convention a awm dawn a, chumi a tel tur  William H. Doane chu hmanhmawh takin Crosby inah a rawn tlan a, Doane  chuan, “Crosby, hei Cincinnati-a Sunday School Convention-ah ka kal dawn  a, ka kalna tur rel chu tun atanga minute 30-ah hian a chhuak mai dawn  tawh. Hetah hian hla thar, thalai leh naupangte rilru hneh thei tur ka  mamawh a, a thluk chu ka siam tawh a,” tiin a thluk tur chu a bul maia  Piano chuan a tum chhin ta a. Crosby chuan Doane-a piano tum ri a  ngaihthlak zawh chuan “A thluk chuan ‘Safe in the Arms of Jesus’ a ti  anih chu,” tiin a pen leh lehkhapuan a la a,  a fa sun lungchhiat laia a  rilrua a thil vei zawng zawng chu minute 10 emaw lek chhung chuan “Safe  in the Arms of Jesus” (Isua hnenah ka him a KHB 494) tih hlain a  phuahchhuak ta ani
               He hla hi Ira D. Sankey khan a sa lar ta hle mai a, hnathawh ropui leh  ngaihnawm tak tak pawh a nei a ni. Uganda rama Bishop James Hannington  rawng taka thah a nih hnu khan a diary-ah chuan thah tura an hruai laiin  he hla ‘Isua hnenah ka him a’ tih hi a sa a, khatiang dinhmuna a din  lai pawh khan a la nuih theih phah niin an lo ziak a ni.
               Tin kum 1918-a Finland Indonaah pawh khan Finnish ho chuan Red Army an  man ho chu kahhlum turin an din tlar tir a. Chutih lai chuan an kahhlum  tur zinga pakhat chuan kar thum kaltaa Salvation Army inkhawmna atanga a  thiam he hla vek hi a sa chhuak ta, chu chu a thian dangte’n an lo zawm  nghal bawk. Tichuan chung Red sipai kahhlum tur pasarih te chuan hmai  tuam lova kahhlum an dil a, an ban chunglama pharin he hla ‘Isua hnenah  ka him a’ tih hla hi pakhat te te a kahhlum an nih laiin an sa a ni. He  hmuna awm ve Finnish Sipai, a hnua Engineer ni ta phei chu he a thil  hmuh avang hian a piangthar hial a ni.
               Blessed Assurance’ (Hriatchianna hlu ber, Isua ka taKHB No 415) tih hla  pawh hi a phuah awlsam khawp mai. Tumkhat chu a thian hnai tak pakhat  Metropolitan Life Insurance Company neitupa nupui Mrs J.F. Knapp chuan  kum 1873 khan Fanny Crosby hi a tlawh a. Chumi rual chuan hla thluk a  phuahsa chu a keng tel bawk a. Fanny inah chuan a chu a hla thluk siam  chu Piano ah vawi engemawzat a tum hnu chuan Fanny Crosby hnenah chuan  “Fanny, a hla thluk chuan enge i thinlungah a sawi?” tiin a zawt a,  Fanny Crosby chuan, “Blessed Assurance, Jesus is mine a ti anih chu,”  tiin a chhang a, a thu chu a ziak chhuak a, Kristian hla ropui ber pawl  chu a piangchhuak ta a ni. He hla hi hman deuha The Christian Herald in  Kristian hla lar ber ber a thlanchhuah zingah khan 12-na a hauh pha a, a  lar ber chu ‘A saw raltiang tlangah’ tih hla hi a ni.
               Kum 1874 khan tumkhat chu Dollar 5 a mamawh hle maia, mahse a nei si  lo. Tichuan a thingthi a, Pathian hnenah a dil ta ngawt mai a. A  tawngtai zawh hnu lawk chuan mi pakhat hi a inah amah hmu turin a lokal  nawlh mai a. Hun engemawchen an inkawm hnuah a haw dawn chuan chupa  chuan Fanny chu dollar 5 a pe nawlh mai a. Pathianin a tawngtaina a  chhan dan chu mak a ti hle mai a, tichuan a thu a, he hla ropui tak ‘All  the Way My Saviour Leads Me’ (Chhandamtu’n kawng tluanin min hruai KHB  158) hi a phuah chhuak ta nghal a ni.
               Fanny Crosby hian hla tha tak tak a phuah hnem em em a, a hunlaia hlabu  siamtu te khan a hla te an lar em avang leh an hlabu-a a lan tam em  thin avangin a hla thenkhat phei chu an thukru/tlangzarh sak lo hial a  ni. Vawiin thleng pawha kan sak lar em em ‘To God be the Glory’ (Pathian  ropui rawh se, chhandamna petu KHB 4) tih hla pawh hi kum 1872-a a  phuah daih tawh nimah se a phuah tih pawh hriat lohin a pilbo vang vang  a. A phuah atanga kum 80 hnu, kum 1954 khan kum 1873-a Ira D. Sankey-an a  hlabu-a a lo dah that chu zaithiam Beverly Shea hnenah pek niin Bev.  Shea hian kum 1955-a Billy Graham-a crusade Toronto-a neihah a sa chhuak  a, khata tang khan a lar chho leh tan ta chauh a, Wikipedia in Kristian  hla lar an thlanah pawh a tel pha ta hial a ni. 
               Kum 60 a tlin atangin Crosby hian mi rethei te tanpui hna thawk turin a  inpe thar leh a. He hna hi a thihni thlengin a theih ang tawk tawkin a  thawk a ni. Kum 4 chhung zet New York-a mi rethei veng 9 Frankfurt  Street bulah a cheng a, mi rethei tanpui hna thawktu pawl hrang hrang  Water Street Mission, The Bowery mission, The Howard Mission, Cremore  Mission, Door of Hope etc-ah te a kul ataiin a inhmang thin. Hemi pah  hian thusawi rawngbawl hna pawh hmun hrang hrangah thawkin US President  hrang hrang leh mi pawimawh tak tak hmaah thu a sawi fova, a upat zual  chhoh hnu hian hla phuah lam erawh a chawlhsan chho hret hret zel.
               Kum 1900 khan lung tha lo vangin khum betin a na a. Hei vang hian a  khawsakna poet Will Carleton-a bul atangin Bridgeport-a a unaunu  Caroline W, Rider bulah a insawn a. Hetah hian First Methodist Church  kohhranah lawiin Salvation Army-ah pawh a inhmang nasa hle. Hetianga tar  chaklo a nih chhoh hnu hian a thian hausa tak tak Phoebe Knapp, William  H. Doane leh Ira D. Sankey te chuan a mamawh ang pawisa an e thin a.  Hla phuah thei tawh lo mahse a hlaphuah lei saka chuta tanga sum tam tak  huilut tu leh a hla 5900 lai leisak tu Biglow & Main Company pawhin  kartin Dollar 8 an pe thin bawk a ni.
               Tichuan a kum a upa chho zel a, kum 1914 atang khan natna chikhat  arterio sclerosis leh cerebral hemorrhage an tih chu veiin thla ruk  chuang a nat hnuah February 12, 1915 khan mi rethei te hmangaih tu,  Kristian hla ro tling tak tak phuahtu Fanny Crosby chuan a hla tam tak  hmanga a lo chawimawi thin Pathian hnena chawl ta a. A vuina inkhawmah  hian zaipawl te’n a hla ‘Isua hnenah ka him a’ tih hla sain an thlah a, a  ruang hi Mountain Frove Cemetry, Bridgeport, Connecticut-ah zalh a ni.
CHARLES SPURGEON
                  Kum  1850 thlasik khawvawh lai tak mai chuan tih tur pawimawh tak mai neiin a  zinchhuak a. Vur sur vawt tak mai chuan a kalkawng tibuaiin khawvawt  tlanchhiatsan turin a bulhnaia Methodist biak inah chuan a tlan lut a.  Chu Biak in-a inkhawm chu a zawm ve nghal a. Thusawitu chuan Isaia 45:22  “Kawlkila mi zawng zawngte u, ka lam lo hawi ula, chhandamin awm rawh  u; kei hi Pathian ka ni si a, a dang reng reng an awm lo,” tih thu hi a  lo sawi a. Thusawitupa chuan khawvawt tlanchhiat sana Biak ina lo lut  mipa naupang kum 16 mi Spurgeon chu enin, “Tlangval, i nun a hlim loh  hmel hle mai, tuna ka thusawi hi i awih loh chuan i damchhung leh i thih  hun thleng pawhin i hlim ngai lovang, mahse i awih erawh chuan tu atang  hian chhandam i ni nghal ang,” tiin a hrilh a. Chu a thusawi chuan  Spurgeon-a rilru a hneh em avang chuan chumi ni Jan 16, 1859 atang chuan  a rilru siamin Charles Spurgeon chu a piangthar ta a, Baptist kohhran  zawmin May 3, 1850-ah Isleham khuaa River Lark-ah chuan baptisma a chang  ta a ni.
  Hemi  kum vek hian Spurgeon hian a thianpa leh a zirtirtu thin Henry  Leeding-a school, Cambridge-ah a thawk a, Cambridge-a Baptist kohhran  pakhatah a lawi ve nghe nghe. He kohhranah hian a kul ataiin a thawk a, a  kumleh 1851-ah chuan a vawikhatna atan  Cambridge  bul lawka Teversham khawlaiah Pathian thu chu a hril tan ta a ni. Heta  tang hi chuan Spurgeon hian Biak in, mimal in, khawlai leh hmun hrang  hrangah Pathian thuchah a puang chhuak ta zauh zauh a. Tichuan kum 1852  khan Waterbeach-a Baptist kohhranah Pator hna a thawk tan ta a ni.
                  Charles  Spurgeon hian Pathian thu hril leh Pathian thu hi zir lem lo mahse amah  hian talent tha tak mai a nei a. A aw lian tak leh ri chi hrang hranga  thu a sawi thei chuan a thusawi a ti ngaihnawm hle. A sermon ngaithlatu  te hmaah pangngai taka thu sawi liam mai lovin anmahni bia ang maiin thu  a sawi thin a, a thusawi chuan midang pawh a hip hle ni tur a ni,  Waterbeach-a Pastor hne a chelh tirh a kohhran member 30 lek awm kha kum  1 chhungin member 400 laiah an pung chho ta a ni. Hetiang anih avang  hian Spurgeon chu Pathian thu hril lamah a hmingtha chho ta hle a. Kum  1853-ah chuan London-a Baptist kohhran lian ber zinga mi New Park  Street-a Baptist kohhranah thusawi turin sawm a ni ta hial a ni.
                  Kum  1854-ah kum 19 mi lek Charles Spurgeon chu a kum hmasaa thu a lo sawi  tawhna New Park Street chapel-ah chuan Pastor hna thawk turin sawm a ni  a, Waterbeach Baptist kohhran atang chuan London-ah chuan a insawn ta.  New Park Street kohhrana thu a sawi hmasak ber tum hian ni 100 vel chauh  an inkhawm a, mahse thusawi thiam tak anihna chuan mipui hip khawmin  kohhran member an pung zel a, mi 1200 leng New Park Street Biak in chu  tih len a ngai ta hial mai. Hetianga Biak in extend (ti lian) hna thawh  anih lai hian mi 5000 lenna Exeter Hall-ah inkhawmna hun an hmang thin  a. Charles Spurgeon-a thusawi thiamna chu London leh a chhehvelah a lar  tawhin chu hall lian takah chuan a thusawi ngaithla turin mi tam tak an  lo pungkhawm thin a, chung mipui pungkhawm chu Exeter Hall chuan a dawl  zawh leh tak loh avang chuan mi 8000 lenna Surrey Music Hall,  Kennington, London-ah chuan an insawn leh ta a, hetah hian a thusawi  tura mipui pungkhawm chu mi 10,000 te an tling hial thin. 
                  January  8, 1856-ah Spurgeon hian nupui atan Robert Thompson-a fanu Susannah chu  a nei a, Susannah nen hian phir fapa Charles leh Thomas te an nei nghe  nghe. Hemi kum vek hian mi sang engemawzat hmaah thu a sawi laiin  thusawi ngaithla tute zing amiin Surrey Hall-ah chuan kangmei a chhuak  tiin a au chiam a, mipui phili buai avang chuan a thusawi ngaithla tu mi  pasarih laiin an thih phah a, hei hian Spurgeon-a rilru a tina in kum  engemawzaat chhung chu depression a neih phah a, a biangah te chuang  lungngaihna mittui a luan phah fo a ni. Chutianga lungngaihnain a bawm  lai pawh chuan Susannah leh Spurgeon te hi an inkawp nghetin Susannah  chu Spurgeon-a personal secretary-ah a tang a, a sermon leh thusawite  chu ziakin a dah sak vek thin. Tumkhat phei chu Spurgeon-a tui taka a  mut laiin a tawngvai ta a, a tawngvaih pah chuan thu tam tak sawiin chu  chu a nupui susannah chuan a lo ziak thla vek a. A han harh chuan a  muthilh laia a sermon sawi a nupuiin a ziah thlap chu a hmu a, a hnuah  he sermon hi vawi tam tak a sawichhuak leh nghe nghe. Susannah hian  Spurgeon a thusawi hrang hrang te zziakin a sah fel hle a, he a hna hi  tlin takin Spurgeon-a thi hnu thleng pawhin a chhunzawm a, Spurgeon a  sermon leh thusawi ropui tak tak thangtharte hnenah a hlanchhawng thei a  ni. 
  Kum  1856 khan Spurgeon-a kohhran, New Pask Street chuan Biak in thar sak  leh a hming thlak an rawt a, kohhran hming pawh Metropolitan Tabernacle  tiin thlak nghal a ni. He kohhrana Spurgeon a leh kohhran mipui te  rawngbawlna hi a par vul hle a. Spurgeon-a’n he kohhran a rawn luh tirh a  member 232 chiah awm kha kum 5 hnu, kum 1891-ah chuan he kohhranah hian  baptisma chang ringatw pawh mi 14,460 an chuang a, kohhran member pawh  5311-ah an pung chho hial a ni.
                  Metropolitan  Tabernacle-ah hian thusawi rawngbawlna hi a thih thlengin a chhunzawm  a. A thusawi zawhah sawmna siam lovin a thusawi avanga Krista hriatchian  leh zual duh emaw, Isua tana rilru pe duh te chu Thawhtan zinga Biak in  Vestry-a lokal turin a sawm thin a, kal pawh an awm ngei ngei ziah a  ni.  A  sermon tur reng reng hi uluk takin a ziak chhuak sa thlap a, mahse  pulpit-ah erawh a keng chho ngai lo. A thusawi hi mi thusawi lo ziak  chhawng thin tu stenographers te’n kim takin an lo ziak chhawng vek a,  chu chu uluk taka ennawn lehin an chhu chhuak a, sermon pakhat chu penny  1 in an hralh thin a, heng hunlaia a sermon zawrh chhuah te hi a darh  zau hle a ni.
                   Sermon  bakah hian Spurgeon hian Pathian fakna hla (hymns) engemawzah a phuah  ve a, heng a hlaphuah te leh hla dang dang dahkhawmna hlabu ‘Our Own  Worship Songs’ tih chu kum 1866 khan a tichhuak a, he hlabuah hian Isaac  Watts-a hlaphuah thenkhat John Rippon-a thlankhawm te chu dahluh tel a  ni. Spurgeon-a kohhran inkhawmna a hlasak reng reng hi ama duhdan angin  music tel lo(accapela) a sak thin a ni.
                  Spurdeon  hian tawngtai a ngaina hle a, thusawitu hlawhtling tak anih nachhan chu  a zaw that vang te a thusawi thiam vangte nilovin a kohhran member ten  nasa taka an tawngtaipui thin vang niin a sawi. Metropolitan Tabernacle  kohhran rawn tlawhtu an awm changte hian amah chuan an Biak in building  hnuai bera tawngtaina hmun panpuiin a tlawhtu te hnenah chuan ‘Hei hi  kan kohhran thiltihtheihna hmunpui a ni,” tiin a hrilh thin a ni.
                  Spurgeon  hian ama chanchin a ziahnaah tawngtai kohhran a enkawl thei chu a lawm  zia thu ti hian a ziak, “Pathian hnenah ropuina awm sela, tawngtai  ngaina kohhran enkawl thei tura vanneihna min pek hi ka theihnghilh ngai  lo. Kan thinlung khawih che khawpin kan in tawngtai sak a, tupawh mai  hian tawngtai thil tihtheihna hi kan hmang tangkai a ni,” tiin. Spurgeon  hian tawngtai chu an kohhran thlarau dinhmun teh nana hmangin Thawhtan  zan apiangin tawngtai inkhawm hlung tak an hmang thin a, hei hi karkhat  chhunga Spurgeon-a’n inkhawm hun a ngaihpawimawh ber niin he hunah hian  kohhran member te tawngtai turin an pungkhawm nasa hle thin. 
                  Spurgeon-a  hian thawhtan zan tawngtai inkhawm hi a ngai pawimawh ber a, kohhran  member te pawhin an ngai pawimawh hle thin. Spurgeon hian a kohhran te  chu tih tak takna nena tawngtai thin a fuih sauh sauh a, kohhran member  te chuan Spurgeon-a tawngtai an ngaihthlak chuan ngaihtuah mang lova an  lo phun ve mai mai thin chu an zak zawk hle thin niin an sawi thin. A  rawngbawl chhung zawng hian a thusawi ngaithla tu te chuan a sermon in a  hneh viau rualin a tawngtai chuan anmahni a hneh zawk mah thu an sawi  fo reng a ni. DL Moody-an Englan a tlawh hmasak ber hnu a America ram a  let leh hnu khan Spurgeon-a thusawi a ngaihthlak leh thlak loh thu an  zawh tumin Moody chuan, “Ngaithla e, mahse a tawngtai kha ka ngaithla  chiang zawk awm e,” tiin a chhang hial a ni. A tawngtai dan chungchangah  hian a thian hnai tak pakhat chuan, “Spurgeon-a tawngtai hian fuihna  thu tam tak a pai tel a, Pathian hi thian hnai tak biakin a bia a, mi  tam tak a tawngtai hmang hian a hneh thin,” tiin a sawi
  Spurgeon-a  rawngbawlna dang: Charles Spurgeon hian thusawi rawngbawl bakah kawng  dang pawhin a rawngbawlna huang hi a zauh a. Kum 1855 khan a rawngbawlna  hnuaiah zirlai pakhat chu lain chumi hnu atang chuan zirlai pawh pung  zelin a chenna inah Pathian thu, rawngbawlna kawng hrang hranga hmalak  dan leh thilpawimawh dang te a zirtir thin a, hei hian Pastor’s College  chu rahchhuak in Metropolitan Tabernacle kohhran hnuaiah kum 1861-1874  khan a chenna inah  he  college hi a kalpui a, 1874 atangin college building tharah an insawn  ta a, heta an sum senso hi pawl leh kohhran hrang hrang thawhkhawm  atanga phuhruk a ni.
                  Hei  mai bakah hian Spurgeon hian Bible leh Pathian thuziak semdarh kawngah  hma nasa taka la in amah chu President a ni a, a hnuaiah hian a semdarh  leh zawrhchhuah hna thawktu mi 90 lai ruaiin nasa takin hma a la bawk.  Kum 1867 khan Mrs Hillyard-i’n Pound 20,000 a pek hmangin fahrah chawmna  The Stockwell Orphanage chu a din bawk a, he fahrah chawmna hmunah hian  in 12 sain naupang 500 chuang a enkawl a ni.
                  Sermon  thehdarh: Spurgeon-a sermon reng reng te kha stenographers ten thu a  sawi laiin an lo ziak chhawng a, aman uluk taka a endik hnuah an chhu  chhuak a, sermon pakhat penny 1 in an hrlah thin kan tih tawh kha.  January 1855 atangin Passmore and Alabaster chuan Penny Pulpit tih  hmingin kartin Spurgeon-a sermon hi an tichhuak thin a, hei hi a thih  hnu fe kum 1917 thleng khan an chhunzawm. Kartina a sermon tih chhuah hi  kumtin a buah siamin a hmasa ber atan kum 1855-1860 chhung khan The New  Park Street Pulpit tih chu Volume 6-in an tichhuak a, a hnuah The  Metropolitan Tabernacle Pulpit tiin bu 57 lai chu ku 1861 atanga kum  1917 thleng khan an tichhuak leh a ni. Amah ngei pawh hian lehkhabu 70  chuang a ziak hman a, hengte hi a sermon,  bible  commentaries, tawngtaina lam, hla bu leh ama chanchin ziahna bu ani  tlangpui a, a lehkhabu zingah kum 1890-a a ziah Lectures to my Student  leh kum 1869-a Sam commentary a ziah Treasury of David te chu a lar hle.
                  Hetianga  rawngbawlna hrang hrang kalpuia thusawitu ropui ber anih lai hian natna  hrang hrangin a tlakbuak ve reng a, thuchah hnuhnung ber chu  Metropolitan Tabernacle-ah June 7, 1891 khan sawiin France ramah in  enkawl turin an kal ta a. January 31, 1892 khan Menton, France-ah an awm  laiin a natna tawr Rheumatism, Gout leh Kal tha lo (Bright’s Disease)  chu tuar lovin khawvel a chhuahsan ta a ni. A thih lai hian a nupui leh a  fapa phir te chu a kalsan a, a fapa pakhat zawk Tom Spurgeon hian a  kohhran Metropolitan Tabernacle chu a enkawl chhunzawm a ni.
                  A  ruang London-a phurh thlen a nih hian London mipuite leh khawvel chuan a  sun nasa hle. A ruang chu Metropolitan Tabernacle-ah nithum chhung zalh  niin hei hi mi 60,000 chuanin an tlawh a, amah vuina inkhawm neih niah  phei chuan Tabernacle Biak in atanga a thlan thleng chuan mi 1,00,000  chuangin an zui a, England flag chu a ngul chanve a zarin dawr leh  intihhlimna hmun hrang hrang te chu Pathian miropui Charles Spurgeon sun  nan khar a ni hial a ni.
Pathian  thuhriltu lar DL Moody hi Feb 5, 1837 khan Northfield, Massachusetts,  USA ah a piang a. Kum li mi lek anih laiin a pa Edwin chuan a thihsan a,  heta tang hian a nu Betsy chuan an unau pasarih chu tul puiin a pa thih  hnu hian a nu chuan phir a hring leh a an unau pakua chu a nu chuan  chhangchhe takin a tulpui ta a ni. Moody te chhungkua hi a pate-a leh  Pastor pakhatin tlawhin kum 5 mi lek anih laiin he pastor kut atang hian  baptisma a chang a ni.
                  Hetianga  an chhangchhiat bakberh em avang hian an thawh awm tawk te te thawk  turin a nu chuan Moody te unau hi a tirchhuak thin a, Biak ina inkhawm  turin regular takin a tir ziah thin bawk. Hetianga an buai em em lai  hian an unau zinga upa ber chu an in atangin a tlanbo va, hei hian Moody  leh a nu rilru a tina in theihnghilh harsa a tih thu a sawi fo thin. An  chhungkaw harsat leh inhlawhfak ngaih reng vang hian Moody hian pawl  sarih thleng bak lehkha a zir lo a ni.
                  Kum  17 a tlin chuan Moody chu Boston-ah hna zawng turin a kal ta a, chutah  chuan a patea dawr Holton’s Shoe Store ah chuan clerk hna a thawk ta a  ni. Heta a hnathawhnaah hian a tihtur hrang hrang bakah Moody-a chuan  Congregational Church of Mount Vernon-ah chuan a inkhawm ziah a ngai  bawk a, nuam ti lem lo mahse hei hian a thlarau nun chawr chhoh zelnaah  pawh a pui nasa hle in an Sunday sikul zirtirtu fel tak Edward Kimball  chuan Moody  chu  a vei em em a. Tichuan April 21, 1855 khan pheikhawk dawr a a pheikhawk  funlai chuan Edward chuan Moody-a hnenah “Isuan a hmangaih che tih hi  hrilh che ka duh a ni,” tiin a hrilh a, chuta tang chuan a rilru siamin  Moody chu a piang thar ta a ni.
                  Sept  18,1856-ah Chicago-a Wiswall Brothers te pheikhawk dawra hnathawk turin  a kal leh a. Kohhran lama a tuichhoh zel avangin Chicago-ah pawh hian  Plymouth Congregational Church a zawm leh a. Hemi hnu hian rawngbawlnaa  inhmang chho zelin First Methodist Church-a Mission Band chu a zawm a,  he pawl kaltlang hian in hrang hrang leh hotel-ah te Bible tract a sem  ve thin a, hetih hunlai hian a hnua nasa taka tanpuitu mi hausa tak John  V Farwell nen chuan an in tawng nghe nghe. A eizawnna hna a thawh that  em avang chuan zinchhuak a sumdawng turin a chhawrtu te chuan an ti a.  Thlarau bote Pathian hnena hruai chu a thupuiah neiin mi hrang hrang  Pathian thu a hrilh a, inkhawm turin a sawm zel a. A lawina Plymouth  Congregational Church-ah chuan thutthleng awl hawhin inkhawmnaa chu  thuttlengseia thu tur chuan thlarau bo a sawm belh zel a, reilo te hnuah  chuan thuthleng pali khat tlata thu tur a hmu ta mai a ni
                  Kum  1858-ah ama pualin Sunday Sikul a siam a, mi te’n an ngaihvenin pan  pawh a hlawh hle a, member pawh an pung chak hle. Hei vang hian Chicago  Mayor chuan North Market-a Hall pakhat chu Moody-a hnenah hian Sunday  sikul neih nan a thlawnin a hman tir hial a, John V Farwell chu Sunday  Sikul supdt ah a tan tir a, he a Sunday sikul hi Nov 25, 1860 khan US  President Abraham Lincoln chuan a tlawh nghe nghe. Moody-a te Sunday  Sikulah hian naupangte hip nan lawmman siam te, a thlawna sakawr  chungchuan leh picnic te huaihawt thin a nih avangin mi pawh a hip hle  a, karkhatah Sunday sikul rawn kal hi mi 1,500 te an tling hial thin a  ni. Kar tluana midangin an lo hman thin Hall chu Moody chuan amahin a  tifai a Sunday chawhnua Sunday Sikul kal nan a lo peihfel leh thlap thin  a ni.
  | A sunday School Naupang te nen | 
Hetianga ranwgbawlnaa a tuichhoh tak zel avang hian Moody chuan June 1860 khan a eizawnna hna chu bansanin full time-a Pathian tan thawh a tum ta. Hetih hunlai hian Moody hi kum 23 mi niin kum khatah dollar 5,000 chuang a la lut tawh a, bank-ah pawh dollar 7,000 chuang a khawl hman tawh a ni. A eizawnna hna phekhawk dawr siam kha kalpui zel se chuan millionaire anih theih hial a thiante chuan an ring a, mahse Pathian rawngbawl chu a thlang zawk tlat si.
                He  a thutlukna hi huaisen taka a kaltlangpui ngamna chhan chu hei hi a ni-  Tumkhat chu Sunday Sikul zirtirtu damloa chau em em hian Moody-a hnenah  sunsay sikula a zirlai hmeichhia te thlarau nun a ngaihtuah zia leh  chhandam an nih theih hram a duhsak thu a hrilh a. Chu zirtirtu in a  naupangte a ngaihtuah zia a hriat chuan Moody rilru a khawih ngei mai.  Tichuan chung hmeichhe naupang te in tinah chuan kalin Pathian thu a  hrilh a, an piangthar ta vek a. A tuk zanah chuan chung hmeichhe naupang  ho chu lokalin an zirtirtu tan chuan an rawn tawngtai ta a. Hei hi a  hmuhin Moody chuan thlarau bo Isua hnena hruai chu thil pawimawh hmasa  berah a ngai ta a, tichuan nitin mipakhat tal hnena Isua chanchin hrilh  chu tumin thu a intiam ta a ni.
                  Hetianga  rawng a bawl chhoh rual hian Moody hi YMCA member rinawm leh tangkai  tak a ni a, kum 1861 khan Moody hi YMCA city missionary atan lak a ni a.  A kum leh Kum 1862 Aug 28-ah Emma Charlotte Revel nen inneiih a ni nen  hian fa pathum lai an nei nghe nghe. 
                  Hetih  hunlai hi American Civil War thlen lai vel niin hmun tam takah indona a  thleng a, heng indona hmunah te hian Moody chu U.S. Christian  Commission nen tangkawpin rawng an bawl zel a. Battle of Murfreesboro,  1963 ah phei kha chuan indona silaimu leng vel hnuaiah sipai hliamte  panin “I piang thar tawh em?” tiin a zawt a a piangthar lo te chu  Pathian thu a hrilh nghal mawlh mawlh zel mai a ni.
                  Hetianga  rawng a bawl rual hian a Sunday sikul pawh a kalpui zel a. Mamawhna a  san em avang leh nawrna hrang hrang avangin kohhran a din a tul ta.  Tichuan North Market Hall-a Saloon hlui pakhat chu tifaiin a tlabal lai  te an siam tha a, Biak in atan an hmang ta a. He Saloon hlui hi kum  1862-a a kan thleng khan an hmang a ni. Tichuan kum 1863-ah Moody chuan  Illinois Street Church din nan dollar 20,000 khawl tlingin mi 1,500  lengin Biak in an sa ta a. A tirah chuan member 12 chauh awmin an pung  ve zel a. pastor J.H. Harwood chuan kum 1866 atanga 1869 thleng chawlhni  chawhnu apiangin inkhawm a kaihruai thin a Moody chu deacon-ah atang  thung a ni.
                  Hetih  lai vek hian Moody chu kum 1866 atanga 1899 khan YMCA President a ni a.  A hunlai hian America-a YMCA building hmasa ber leh Farwell hall, mi  3,000 lenna chu sak a ni a, kum 1867 khan Moody hian a revival campaign  hmasa ber chu Philadelphia-ah a huaihawt bawk. 
                  DL  Moody hi Evangelist lar ber pawl a ni awm e. Hetianga rawngbawlna  hlawhtling tak nei tur hian buatsaihna kawng chithumin a dawng a tih  theih anga, a tlangpui han sawi zawr zawr ila.
                  Pakhatnaah  chuan kum 1867-a a nupui damlohna avanga England an kal tumin Pathian  thu hriltu pakhat Henry Moorhouse nen an intawng a, hemi tum hian Moody  hian Moorhouse hi America rama a kal hunah a kohhrana thusawi ngei turin  a sawm a. Kum 1868 February thlaa Moorhouse-a’n America ram a tlawh  tumin Moody an a lo tiam tawh ang chuan Chicago-a Moody-a te kohhranah  thuchah a sawi a. A sawi zawh hnu chuan Moorhouse chuan Moody hnenah  thurawn pe in, “Thu i sawi reng rengin nangma ngaihdan sawi lovin Bible  in a zirtir ang chauhin thusawi la, i thusawi ngaithlatute chu Pathianin  a hmangaih zia hrilh fo ang che,” tiin a hrilh a. Hemi hnu hian Moody-a  thusawi pawh a tlak nat phah hle.
  | Ira D. Sankey leh D.L. Moody | 
                A  pathumaah chuan Chicago-a kangmei chhuak leh Pathian pawlna a chan hi a  ni awm e. October 8, 1871 Chawlhni zan inkhawmah chuan a dan ngaite in  Farewell Hall-a a kohhranah Moody chuan thu a sawi a. Kalkhawm mipuite  chu Moody chuan Krista nena an inlaichinna theuh chu buk a a karlehah  Pathian tana an thutlukna tichiang turin a chah a. Mahse inkhawm ban hla  Sankey-a’n a sak lai chuan Fire Department truck lo tlan ri leh Chicago  khawpuia kangmei chhuak avanga ralkhel dar ri ruai ruai chuan thutlukna  siam tur kohhran mite chu hmun hrang hrangah a um tiau zo ta a, he  kangmei chhuak avang hian YMCA building leh Pastor in chu a kangral vek a  ni. He Biak in hi Dec 24, 1871 khan a building hlui dinna bul lawkah  North Side Tabernacle tih hming puin din a ni leh a, kum 1871-1876 inkar  chhung khan pastor mumal an nei lo.
                  He  kohhran din thar leh tura sum an tuak lai hian a nun thlakthleng dawrh  khawp thil tawn Moody chuan a nei a, he a thil tawn chungchang hi Moody  chuan, “Ni khat chu New York-ah ka awm a, heta ka awmdan hi ka sawifiah  thiam lo, sawifiah atan chuan a thianghlim lutuk. Paula pawh khan thil  tawn kum 14 chhung a zsawichhuah loh a nei a, kha huna ka thil tawn ka  sawithiam dan ber chuan ka hmaah Pathian a lo inlar a, a hmangaihna chu  ka hmuhchian em avangin a kuta min chelh tlat turin ka ngen ta ngawt mai  a ni,” tiin a sawi.
                  Kum  1872-ah England-ah a kal a, hetah hian sawm anih angin Arundel Square  Congregational Church, London-ah rawngbawlna a nei a, he kohhran hian  Moody-an an kohhrana rawng a bawl theih nan tawngtaiin kum 2 chuang an  lo dil tawh a, hemi tum hian mi 400 chhandam an ni. 
                  Hemi  hnu hian US ah a let leh a. Tichuan, a kum lehah chuan English mi  pathum te chuan England-a rawngbawl tura an sawm leh angin kum 1873,  June 7-ah Ira Sankey leh an chhungte nen England panin an chhuak ta a.  Kalkawnga an thang chhung hian anmahni sawmtu mi pahnih te chu an lo thi  hman a, mahse vanneihthlak takin York YMCA kaltlanga rawngbawlna an nei  thei ta hlauh mai. Hetah hian thlarau bo 250 an chhanhim nghal pang a,  F.B. Meyer chu anmahni puibawm tu ber a ni. Hemi zawh hian Athur A Rees  nen Sunderland-ah kar 5 chhung rawng an bawl a. Chumi zawhah  Newcastle-ah rawng an bawl leh a, Newcastle leh a chhehvel khua a mi chi  hrang hrang te chu a bika rel buatsaih hmangin Newscatle-ah chuan  Moody-a rawngbawlna chhim turin an rawn in phur lut zut zut a, hemi tum  hian an hlabu hmasa ber an tlangzarh nghe nghe. Newcastle dawtah hian  Scotland-ah Moody chu sawm leh a ni a. He hunah hian kum 100 chuan music  tellova Sam ziak chauh lo sa thin Scottish mite hmaah Sankey chuan  Pathian hla tha tak tak a han sa ta mai a, an rilru a khawihin an  inthlakthleng phah nasa hle.
                  Europe-ah  hian Moody-a rawngbawlna chu a tlak that avang leh Moody chu British  Isles-a harhna a lo thlen nana Pathian hmanraw pawimawh tak anih tak  avangin hmun hrang hrangah rawngbawl tura sawm a hlawh nasa hle a. Heng a  rawngbawlna hmun leh thlarau bo a man zawng zawng hi hmun kan neih tam  loh avangin chipchiarin kan chhui hman lovang. 
                  Scotland-ah  hian Dundee leh Glasgow ah te rawng an bawl a. Glasgoe Botanic Garden-a  rawng an bawlnaah phei chuan mi 30,000 chuang pungkhawmin Moody chuan  Tawlailir chung atangin thu a sawi a, Sankey chuan a bul hnaia inchung  atangin zaiin kalkhawm te a awi nghe nghe a ni. Hemi hnu hian  Edinburgh-ah rawng an bawl leh a.
                  Tichuan  Sept 6, 1874-ah Ireland khawpui Belfast-ah rawng an bawl leh a. Hemi  tuma inkhawm tur hian chhandamna duh chauh hnenah luhphalna ticket pek  niin mi 2400 in ticket chu an la a ni. Hemi hnu hian Dublin-ah  rawngbawlna an chhunzawm leh. November 29-ah England-ah let lehin  Manchester khawpuiaFree Trade Hall ah rawngbawlna nei leh in chuta tang  chuan Scheffield-ah an insawn leh a, hemi hnu hian Birmingham leh  Liverpool-ah te an chhunzawm leh a ni.
                  Liverpool  dawtah hian London-a Agricultural Hall-ah rawngbawlna an nei leh a,  chuta tang chuan Bow Road Hall-ah an chhunzawm leh a, a dawtah The Royal  Haymarket ah an nei leh a, tichuan a Britain-a a rawngbawlna khar nan  Victoria Theatre, Camberwell Green-ah crusade ropui tak a nei leh a ni.  Hetih hunlai hian a rawngbawlna kaltlanga harhna thleng chu khawvel  pawhin a hriatpui a. Britain-a rawng a bawl chhung hian mi maktaduai 1.5  chuang hnenah thu a sawi hmana mi sing chuangin piantharna an chang a  ni.  Tichuan,  inthlahna sermon ropui tak chu Aug 5-ah Liverpool-ah sawiin America a  pan ta a, Aug 14-ah America thlengin an chenna Northfield ah a  chhunglehkhat te bulah rawngbawlna nei lehin hetah hian a nu leh a thian  tam tak te an piangthar a, America khawpui hrang hrangah rawngbawl tura  sawmna a dawng hnem hle.
  DL  Moody-a’n khawpui pum huapa a crusade neih hmasak ber chu Oct 31, 1875  khan Brooklyn-a Clermont Avenue Rink-ah a nei a, he hmunah hian mi 7,000  chauh an len avangin mi 20,000 chuang te chu Crusade chhim thei loin an  haw hial a ni. Hemi zawh hian Philadelphia-ah Crusade nei lehin hemi  tum hian hetih laia US President Ulysses S. Grant leh a cabinet minister  te pawhin an chhim a, a pumpuiah mi 10,50,000 in he crusade hi an chhim  a ni.
                  Philadelphia  crusade zawhah hian New York-ah tuna Madison Square Garden awmna hmunah  hian rawngbawlna a nei leh a, hemi tum hian mi 6,000 chuangin  piantharna changin nitin a rawngbawlna chhimtu hi mi 60,000 an tling  ziah a ni. New York zawhah hian Chicago-ah a let leh a, a kohhran din  pawh sak peih tep lo ni tawhin he kohhrana naupang sang chuang te chuan  brick pakhat lei nan Cent 5 zel thawhin  nasa  takin an tang a, kum 1876-ah sa zovin Moody chuan June 1, 1876-ah he  Biak in hi a hawng a, a hmingah Chicago Avenue Church tih vuahin an  Pastor chu W.J. Erdman a ni.
                  Tichuan  Moody chuan Chicago Crusade chu Oct 1-Jan 16, 1877 chhung khan a nei a,  hemi tuma piangthar zat hi chhinchhiah a ni lo na a mi 10,000 chu an  tlin rin a ni. Chicago zawhah hian Jan 28,- May 1, 1877 inkar khan  Boston-ah rawngbawlna nei lehin kum 1877-78 inkar chhung hian New  England-a khaw hrang hrangah rawngbawlna tenau zawk a nei kual reng a,  1878-79 chhungin Baltimore leh a chhehvelah Crusade vawi 270 chuang a  nei hman bawk. 1879-80 chhunga St Louis-a rawngbawlna a neih tum phei  chuan hetih hunlaia US-a misual tawrawt tak Valentine Burke chuan  piantharna a chang nghe nghe a ni. Hemi zawhah hian San Francisco leh a  chhehvelah rawngbawlna a nei leh a, US ram hmun hrang hranga a  rawngbawlna chu ti tawpin hemi chhung hian thlarau bo a man hnem hle.
                  Kum  1881-ah England-ah a let leh a, rawngbawlna nei chhunzawm zelin kum  1882 khan Cambridge University zirlai te zingah rawngbawlna a nei a.  November 4, 1883-Jan 19, 1884 inkar khan London-ah crusade nei lehin he a  arawngbawlnaah hian Newfoundland leh Labrador-a missionary lar tak  Wilfred Grenfell leh England National Cricket player a hnua missionary-a  kal ta CT Studd te pawhin piantharna an chang nghe nghe a ni.
                  Kum  1884 chawhnu lam atang chuan Northfield, Massachusets-ah a chhungte  bulah hahchawlh pahin a school din a enkawl a, hemi pah hian rawngbawlna  tenau deuh hmun hrang hrangah a nei pah bawk. Tichuan kum 1891-92 inkar  khan a tawp nan England-ah a zin leh a, England bakah hian Scotland,  France, Rome leh Palestine-ah te zinin rawngbawlna a nei pah zel a,  Olive Tlangah pawh thu a sawi ve hial a ni. Hemi tuma a zin hawn kawngah  hian an lawng chu a chhia a, mahse vanneihthlak takin Pathianin a  chhanhim hlauh thung.
                  Kum 1895-ah Atlanta-ah crusade liantham a buatsaih leh a, Forth Worth, Texas-a rawngbawlna a neih tum phei chuan mi 4,000  an inkhawm laiin an inkhawmna hall chung a chim a, vanneihthlak takin thi an awmlo hlauh. 
                  Rawngbawlna  dang: Moody hian a rawngbawlna peng pakhat atana zirna in din hi a  ngaipawimawh hle a, a damchhung hian sikul hrang hrang a din hman a ni. A  school din hmasak ber chu kum 1879-a a din Northfield Seminary (tunah  chuan Noerthfield School for Girls) niin kum 1881-ah Mount Hermon  Massachussets School for Boys a din leh a. Kum 1889-ah R.A. Torrey nen  The Chicago Evangelization Society (a hnuah Moody Bible Institute) chu  an din leh a, he Institute phei hi chu kum 1887-a Chicago Crusade  nghawng chhuah a ni.
                  Kum  1880 atang khan hetih hunlaia intawhkhawmna lar tak Northfield Bible  Conference chu a huaihawt tan a, he conference hi kum 1902 thleng kalpui  niin heng hunah hian a hunlaia thusawitu leh rawngbawltu lar tak tak te  chuan thusawina hun an hmang thin a ni. 
                  A  hun hnuhnung: Moody hian a crusade hnuhnung ber chu Nov, 1899 khan  Kansas City-ah a nei a, heta a rawngbawlnaah hian Nov 16 khan a sermon  hnuhnung ber ‘Chhuanlam’ (Luka 14:16-24) chu sawiin  a  sermon zawh atang hian a chau hle a, a chenna Northfield chu rel hmanga  panpui nghal niin na takin a damlo char char a. Heta a natpui ber hi  hriatchian nilo mahse a thau belh zel vanga lung tha lo a neih chu niin  ngaih a ni. Tichuan theihtawpa enkawl anih hnuin December 22, 1899 zing  dar 7 khan khawvela Pathian rawngbawltu ropui ber zinga mi DL Moody  chuan chatuan ram a pan ta a, December 26-ah Congregational Pastor C.I.  Scofield chuan Northfield, Massachussets- a Mount Hermon School compound  chhunga a  vuiliam  ta a ni. A hnukchah hma hian he thu hi a sawi niin an sawi “Khawvel a  kiam a, van lo inhawng ka hmu a, Pathianin min ko a ni. Hei hi ka  hlawhtlinna ni a ni a, Lallukhum ka khum ni a ni. A ropui hle mai.  Pathianin min ko a ka kal a ngai, Mama (a nupui) nupui tha tak i ni.....  natna a awm lo, lungngaihna ruam a awm hek lo,..A va nuam em!!!” tiin.
                  Evangelist lar DL Moody thih thu chuan khawvel a deng chhuak a, uitu leh suntu pawh a ngah hle.  Moody hian lehkhabu ziak ngai lo mahse lehkhabu tha leh hlu tam tak min hnutchhiah a. A chanchin, a sermon,  a  thusawi, Pathian thu zirchianna a buatsaih te chu mithiam tak takin  lehkhabu hrang hrangin an siam a ni. A thih hlimchhawna a chanchin  ziahna leh amah behchhana lehkhabu siam hrang hrang te chu A.P.Fitt khan  a ennawn pahin a chhiar chhuak vek a, hemi pah hian a rawngbawlna  atanga piangthar hi mi nuai 10 chuang an tling tih a hmuchhuak a ni.
                  A  thian tha tak R.A. Torrey chuan Pathianin DL Moody-a a hman nachhan a  ziahna lehkhabu ‘Why God Used D.L. Moody’ –a a thuziak tih tawpnan a DL  Moody Pathianin a  hmanchhan  a ziah hian Moody nun a hril chiang hle awm e. Torrey chuan Moody chu  1) Zavaia in pumpek 2) Tawngtai mi 3) Pathian thu zir mi 4) mi  inngaitlawm 5) Sum ngainatna laka fihlim 6) Thlarau bo te vei em em tu  7) Pathian thiltihtheihnaa thuam niin a sawi.
________________________
SADHU SUNDAR SINGH
Sadhu  Sundar Singh hi September 3, 1889 khan Patiala, Punjab state-ah Sikh  chhungkaw awmthei tak chhungkua atangin a lo piang a. An chhungkaw  sakhua hi Sikhism sakhua zuitu ruh tak an nih ang ngeiin a naupan lai  chuan a nu hian an khaw bul ram hnuaia puithiam (shadu) kebulah an  sakhaw chanchin zirturin a tir liam thin a, hemi pah hian Sadhu Sundar  Singh hi Ludhiana-a American Presbyterian Mission school  ‘Ewing  Christian High School’-ah lehkha a zir pah bawk a, hetah hian nitin, an  zirlai ang deuhin Thuthlung Thar bu an chhiar tir anni \hin a, Sundar  Singh hian Bible hi a chhiar duh ngai miah lo a, mahse mi dangte chhiar  ri a hriat chuan diklovin hre mahse a thu chuan a hip ru hle thung niin a  hnuah a sawi \hin. Naupangte a nih laiin Pathian dik tak zawngin a  rilru a buai hle thin a, Sikhism, Hinduism, Islam etc te chuan a mamawh  chhanna an pe lo niin a hre thin.
                  A pianthar dan:  Hetianga rinna chungchanga rilru buai taka a awm lai hian kum 14 mi a  nih laiin a hmangaih em em, nu fel leh sakhaw mi a nu chuan a thihsan  hlauh mai a. Hei vang hian Sundar chu a rilru a nain a thinrim hle mai. A  thinrim hrikthlak nan Kristiana inlet, a thiante a tiduhdah a, Kristian  Missionary te a bei bawk a, a tawpah Bible a lei a, khawlaiah keng  chhuakin a phek mal malin a pawt thla a, a halral ta a. Rinnaah a rilru a  buai zual em avang chuan nithum chhung chu nun hrehawm tak a hmang a  ni. Sundar hi chhungkaw sakhaw mi taka seilian anih angin amah pawh hian  sakhaw hrang hrang  thurin te a lo zir kual tawh \hin a, mahse lungawina leh a rilru hahna chhawk thei tu a hmuh  ngai  loh avang chuan a rilru a buai tulh tulh mai. Tichuan, December, 1903  khan zan khat chu a rilru buai em em chu a puithei dah lawng maw tiin a  Bible pawhthler bang chu a chhar a, a thuziak chu a chhiar ta a. Chu  Bible phekah chuan Matthaia 11:28 ‘Nangni thawkrim leh phurrit phur  zawng zawngte u, ka hnenah lokal ula, keiman ka chawlhtir ang che u,’  tih chu a chhiar fuh ta a, chu chuan a rilru a khawih ngei mai. A chhiar  zel a, Chanchin tha bu chu a chhiar chhuak ta vek a, a rilruah chuan  engemaw chu a thawk a ni. Johana 3:16 ‘Pathianin khawvel a hmangaih em  em a....’ tihte chu a thinlungah chuan a thum nawn ta tluk tluk mai.  Mahse Bible thu chu a ring ngam chiah chuang lova. Chutia rilru buai  taka a awm lai chuan zankhat chu fai tak a inbual hnuah Chanchin tha bu  chu a chhiar leh a, tichuan rilru beidawng em emin a khum atanga thovin  Pathian hnenah chuan a tawngtai ta a, a awm tak tak anih chuan a hmaa a  hring a hrana inlar turin a dil ta ngat ngat mai a. A rawn inlar loh  chuan an in bul maia zing dar 5-a rel rawn tlan tlang tur Ludhiana  Express chu inchil hlum tir a tum a ni. 
                  Tichuan  darkar 7 chuang a hmaa inlar turin Pathian hnenah chuan a tawngtai ta.  Thawklehkhatah a a awmna pindan chu a rawn eng a, a hmaah chuan Isua chu  rawn inlarin Sundar-a chu a kuta an khenbehna ser te a hmuh tir a,  Sundar-a hnenah chuan, “Eng chen nge min phatsan dawn? I tan ka thi a.  ka nun i tan ka hlan asin,” tiin a sawi ta a.
                  Chu  inlarnaa Isua hmel, hmangaihna leh khawngaihnaa khat a hmuh chuan  Sundar-a rilru chu a khawih ngei mai. Chuta tang chuan Isua Krista chu  Chhandamtu dik tak niin Pathian pawh a awm ngei ani tih a chiang ta hle  mai a, a thingthi rawp a, a chhungrilah chuan thlamuanna leh hlimna,  nidanga a la tawn ngailoh chu a nei ta. Inlarna a reh hnu pawh chuan  thlamuanna leh hlimna chu amahah chuan a awm ta veng veng mai a ni.
                  Chutianga  a Isua a neih a, Pathian dik tak a hmuh hnu chuan Sundar-a chuan a pa  Sher Singh chu Kristiana inpek a Baptisma chan a duh thu a hrilh ta a. A  pa ngaihdan a ni lo kher mai. Mahse a tum chu kaltlangpui a tum tlat  avang chuan a pa chuan chhungkhat laina te nen Sundar-a thlahna ruai a  buatsaihin an chhungkua leh an khawtlang atangin an tuithlar ta a. Hemi  tuma inthlahna ruai an kil laia a ei turah hian a unaupa Rajender Singh  chuan tur a lo telh a, mahse an khuaa Kristian te puihna azarah a  inenkawl dam leh thei hram a ni.
                  Tichuan  Sundar Singh-a chuan an in a chhuahsan ta a. Kum 16 a tlin pianchamah  chuan Simla khuaa Kristian Biak in pakhatah Baptisma a chang a, in leh  lo a neih loh avangin Simla bula Sabathu khuaa phar enkawlna hmunah a  khawsa ve ta naw naw a ni.
                  Kum  1906 October thlaah chuan Sundar Singh-a chuan a vawikhat nan rawngbawl  turin a zin chhuah a tum ta a. Hemi atang hian Sundar-a hian Hindu  puithiam (Sadhu) ang maiin  turban  a khum a, Hindu sadhu hak thin ang kawrfual eng a ha bawk a, sadhu  angah a in ngai anih ber chu. Hei hi a chhan chu India mite Kristiana  siam tur chuan khawthlang ho zia nilo India mite hriatthiam leh pawm  theih tur zawnga beih angaia a hriat vang a ni. Tichuan hmun hrang  hrangah a zinkual a, ramhnuaiah te tawngtaiin hun a hmang a, mite chuan  Sundar-a chu an hmuduh hle thin.
                  Hemi  tuma a zinchhuah hnu hian an khuaah chuan a haw leh a, a beisei loh  deuhin lawm a lo hlawh zek mai. Tichuan Punjab lam panin a zinchhuak leh  a, chumi hnuah Hashmir lam leh Afghanistan-ah te a zin leh a, ke a kal  nasat em avangin lung hriam ten an at thi reng a, ‘Tirhkoh ke thi,’ tiin  an ko thin. Heng hunlai hian tihduhdahna a tuar nasa hle a, lunga vawm  te, sawisak te a tuar thin a, Kristian a nihna chu an hmuhsit sak hle  thin. Sadhu Sundar Singh-a zinchhuahna leh a rawngbawlna, heng hmuna a  thil tawn zawng zawngte hi kan sawiseng lovang. I kaitawi dawn mai ila.
                  December  1909 atangin Sundar Singh-a hian Lahore-a Anglican College-ah Pathian  thu zir turin a inziak lut leh a, mahse thiandang kawm a kawm lova, a in  la hrang thei hle thin. Sundar Singh hi Anglican Pastor-in baptis mahse  Anglican ho zia leh thurin erawh a bangbo hle. He college-ah hian  harsatna tam tak a tawk a, an hotute’n a sadhu kawrfual hlipa European  ho anga zahawm taka inchei tur leh phalna tellova Biak in pawna thusawi  lo tur te, Tibet tlawh lo tura an rawn avang te chuan chu Anglican  College-a zir zel chu Pathianin a kohna lam nia a hriat loh avangin a  zirna chu a chhunzawm ta lo a ni.
  _____________________________________________________________________________________
                  Hetia  rawngbawla a vahchhuah leh hian thil tam tak awihawm loh hial khawpa  mak tam tak a tawng a. A chang leh tuichhunchhuahah te an paih lut a,  mahse mak takin chhanchhuah leh a ni a, a chang leh vur tuiin an bual  thul, hun harsa leh ngaihnawm tak tak a paltlang hnem a, amah hian a  chanchin mumal taka ziaka a dah loh avangin tam tak chu hriat mumal a ni  lo.
                  S.E.Stokes  leh Sundar Singh: Sundar Singh hian Sabathu, Simla-ah American pa hausa  tak mai, chanchin tha hril duh vanga India rama lokal S.E. Stokes a  tawng hlauh mai a, an in ngaina in an in thian tha hle. Stokes hian  Sundar chu ‘St Francis of Assisi’ nen inang a tih thu leh an nundan leh  rawngbawl dan te in ang a tih thu hrilhin Sundar Singh chu Stokes hian a  kalna apiangah zui a tum ve ta. 
                  Tichuan  Stokes leh Sundar Sing te chu hmun hrang hrangah Pathian thuchah hrilin  engkim eidun a ti dunin an in zui chhuak ta a. Mi hausa chhungkua  atanga seilian Stokes pawh chuan Indian ho nundan ang chuan hneh takin a  nung mai a. Pathian ram tulna chuan an pahnih chuan a phuar nghet hneh  hle. Hetianga an inzui lai hian tum khat chu taksa chauh leh taksa na  avangin khur zawih zawih khawpin Sadhu Sundar Singh chu a na ta. Stokes  chuan nasa takin a buaipui a, Sundar Singh a rawn zia deuh nia a hriat  hnu chuan Stokes chuan, “Enge i na chu a an? A hrehawm em?” tiin a lo  zawt var a, chuta Sadhu Sundar Singh-a chhanna chuan a hneh hle. Chu  zawhna chu Sundhar chuan chau tak chungin, “Tunah hian ka hlim hle mai,  Lalpa tana tuar hi a va nuam tak em!” tiin a rawn chhang a ni, he a  thusawi hi Sadhu Sundar Singh-a nun pholang chiang em em tu ani.
  Sadhu  Sundar Singh leh Vantirhkoh: Sundar Singh-a hunlai hian vantirhkoh ten  Pathian ringtu te an harsatna hrang hrang lak atangin an chhanchhuak  thin tih thuah inhnialna nasa tak a awm thin a, Kristian tam tak pawn an  awih meuh lo. Mahse Sundar Singh chuan a ring hle thung. Tumkhat chu  ramhnuaiah amah chauhin a kal a, khaw thim dawnah lui pakhat thlengin  chu lui chu a lo lian nasa hle mai a, a sir velah chuan sakei leh ramsa  hlauhawm tak tak ten beih tumin an rum thaih reng mai bawk a, lui a kan  theih bawk siloh avang chuan a mangangin a hlau hle mai. Chutia mangang  taka a awm lai chuan lui ral lehlamah chuan mi pakhat meilum ai hi ava  hmu ta. CHupa pawh chuan Sundar Singh chu a rawn hmu a, “Ka lo kal kai  pui ang che, mangang suh,” tiin a rawn au a. Chupa chuan lui chu rawn  hleuh kaiin Sundar Singh chu a kokiah a thut tir a, lui chu a kai pui a.  CHutia lui a kai pui lai chuan Sundhar Singh chuan a rilruin ‘helai  hmunah hian amahin a awm a ni awm si a, Chanchin Tha a la dawng lo ngei  ang, chuvangin Isua chanchin hi ka hrilh ngei dawn a ni,” a ti rilru a.  Lui ral lehlam an kai chuan chupa chuan a koki atangin a chhuk tir a,  Sundar Singh chuan biak tumin a han zawng zui a, chu pa chu a lo bo daih  mai, a meichhem na hnuhma pawh chu pakhatmah a hmu ta lo va, Sundar  Singh chuan Pathianin amah pui turin Vantirhkoh a tir niin a ngai hmiah a  ni.
                  Tum  khat leh pawh Kanyan khuaa rawngbawl tura a kal tumin amah dodal tu chu  khaw mi te chuan khua atangin an um chhuak a, ramhnuaiah tlan lutin a  chau hle a, a ril a tam hle bawk a. A chauh em avang chuan a muhil ta.  Zanlaiah chuan mi pakhat hian Sadhu Sundar Singh chu rawn kai thovin  chupa bulah chuan pa pahnih dang eitur kengin an lo ding reng bawk a.  Sundar Singh chuan chung mite chu khua ami amah khawngaihtu te an nih a  ring a. Tichuan an thil rawn ken te chu a la a, puar el euha a ei hnu  chuan chaw pe tu te chu biak a han tum a, an lo bo leh daih mai a ni.
                  Sundar  Singh hian Buddhist ho hmunpui leh ramhuai bia la tam em emna Tibet  rama rawngbawl tura kal chu a rilruah a lian hle thin. Tichuan a  vawikhat nan kum 1908 khan an tawng pawh thiam lovin amah chauhin Tibet  ramah a kal ta a. Pathian thu a hril chu an lo ngainep in an lo uksak  hauh lo mai. Tihnawmnah leh hmuhsit a tawk nasa hle a, mahse zam hauh  lovin Tashigang khawpui a thleng a, Tashigang atang hian hmun hrang  hrangah rawngbawlin a vak chhuak thin a, Tum khat leh pawh Sundar Singh  chu Tibet rama Rasa khuaah rawngbawl turin a zin a. Rasa khuaah hian  sakhaw dang chanchin a tlangaupui avang chuan man a tawk ta. Tichuan  Sadhu chu chu khaw lal, Lama hnenah a chungthu rel turin an hruai ta a,  Lama pawh chuan tih hlum turin a chungthu a lo rel sak a. Mahse Tibet hi  sakhua Buddhism in midang nunna lak a phal loh avang chuan tihlum lovin  thi tura khuarkhuruma thlak leh Yak vun uih taka tuama nisa hnuaia  phova, nisa in chu Yak vun a lo em tawm hnu a Yak vunin a nek sawr hlum  tura dah tur in a engemaw zawk zawk a chunga hrem nan duhthlan theihna  an pe a.
                  Tichuan  Sundar Singh chuan khuarkhurum-a thlak chu a thlang ta zawk a. Tichuan  khuarkhurumah chuan an thlak ta. Chu khuarkhurum mawngah chuan a hmaa  midang an lo thlak tawh mitthi raksa tawih rimchhe em em leh ruhro tam  tak a awm hnur mai a, a rim ringawt pawh chu thih pui tham a ni a. Amah  chhanchhuak turin hmelhriat leh Kristian dang an awm bawk si lo. Chu  achhapah nidanga Isua vanga a tawrh laia a chhungrila a hlim ruk thinna  chu a nei bawk si lo, a mangang hle mai
  Chutia  beidawng taka a awm lai chuan ‘Ka Pathian, Ka Pathian, engah nge min  phatsan?’ tiin a tawngtai ta a, an thlakna lamah chuan a ban a bawh ulh  lehnghal a, hrehawm a ti hle mai. Chu khuarkhurumah chuan hrehawm takin  eitur pawh nei lovin ni hnih leh zan hnih a tang ta. A zan thumnaah  chuan chu khuarkhurum chhin chu tu emaw hian a lo hawng a, hruizen lo  thlak thla in hruizen chu chelh turin a rawn hrilh a, tichuan zawi  zawiin chupa chuan a pawt chhuak a, boruak thianghlim a hip leh thei ta.  Chutia chau tak maia boruak thianghlim hipa khuarkhurum kotlanga a mut  lai chuan a ban na chu a uaichhoh rual khan a dam vek ani tih a  hrechhuak ta bawk a, amah pawtchhuak tu chu biak ahan tum a, chlai  hmunah chuan amah chauhin a lo awm reng chu niin, amah chhanchuaktu hmel  reng hmuh tur a awm lo.
                  Hetianga  a chhuah leh hnu hian Pathian thu hril hna a thawk chhunzawm leh a,  amah khuar khuruma thlak tura thu petu Lama ngei pawh chuan a chhuak leh  tih a hriat chuan Sundar chu a man tir leh a, a chhuah dan chanchin  zawtin, Sundar Singh chuan chhanchhuah anih dan leh mak atih thu te a  hrilh luam a. Chu Lama chuan tu emawin chu khuarkhurum chahbi chu an  kawl ngei ringin a zawn tir ta a. Mi chi hrang hrang an dap kual a, a  tawpah chuan chu khuarkhurum chahbi awmchhun chu Lama inpteah bawk chuan  an hmu si a, mak an ti hle. Lama chuan a tluk loh thil tihtheihna neiin  Sadhu Sundar Singh chu an veng ni ngeiin a hria a, Sundar Singh chu a  chhuah zalen a, mahse an khua chhuahsan turin thu a pe ta nghal a,  duhthlan tur nei hek lo i, Sundar Singh pawh chuan Rasa khua chu a  chhuahsan ta a.
                  Nepal-ah  tihduhdahna a tuar: Hetianga Pathian thu hrila hmun hrang hrang a vah  kual lai hian kum 1914 May thla tawp lamah Nepal ramri a thleng a. A  ramri kaltlang tum chu sipai duty te’n vawihnih lai an hnawt kiang a,  mahse Nepal ram tulna chuan a koh nasat em avangin eng tin tin emaw  Nepal chu a lut thei ta. Sundar Singh hian Nepali tawng hi hrethiam  mahse a tawng thiam lova, chuti chung chuan Nepali tawnga Thuthlung Thar  bu chu a chhiar thiam tho avang chuan Pathian thu hril luih a tum  thung.
                  Nepal  ram hi a chhengchhe em em a, kawng a chhuk chhova, lui kan tur a tam  bawk nen, Nepal-a chanchin tha hril tura luh chu hahthlak a tih thu ti  hian a sawi. “Kawng a chhiain a chhuk shhova, Lui kan a harsa bawk nen,  June 7 kha ka theinghilh thei tawh lovang- riltam leh tuihal em emin  ramhnuaiah ka vak a, ruah nasa taka rawn surin thli a tleh nasa hle a,  khamah min len thla hial. Khatiang khawpa sangah khan tla mah ila engmah  inhliam lovin Pathianin minveng a ka va lawm tak em,” tiin. Hemi tum  hian a thlipui leh ruahpui laka a sa him nan puk pakhatah a tawm a,  chutah chuan Isua khenbeh anih tuma a tuarna hrang hrang inlarna a hmuh  thu tihian a sawi.
                  “A  hmasa berah chuan Gethsemane huanah a tlaivar a, a dawtah a tui a hlain  a riltam hle. A pathumnaah an vuakna vual leh a hling lukhum khum avang  chuan a thi nasa hle a, a palinaah heng a hrehawm tuar bakah hian ama  kraws rit tak chu a la pu zui. Hei vang hian Golgotha a panna kawngah  pawh a chauh vangin a tlu a, he inlarna ka hmuh zawh veleh hian Pathian  hnenah ‘Lalpa, ka tawrhna hi ka tana i tawrhna nena tehkhin chuan a va  nep em!’ tiin ka tawngtai nghal a ni,” tiin.
                  Hei  aia nasa mah hi Nepal rama Ilam khua a luh hlimin a tuar a. he khua a  luh hlim hian an bazar lun em em maiah Thuthlung thar bu chu a chhiar a,  Pathian thu ziak a sem bawk a. Thuneitu te’n chutia Pathian thu a hril  lai an lo hmuh chuan sakhaw dang chanchin a puandarh avang leh phalna  tel lova Nepal ram a luh avang chuan an man ta a.
                  Chuta  amah mantu Police Officer chuan tu phalna hmanga Nepal rama lut a  Pathian thu hril nge anih a zawt a. Sadhu Sundar Singh chuan Officer te  Officer, Lei leh van siamtu, lal te Lal thua lut a nih thu hrilhin,  “Krista chuan hnam zawng zawngte chatuan nunna nei turin a duh a, he  Chanchin Tha hi Nepal pawh hian a hre ve tur a ni, tiin a chhang a.  Sawizawm zel an duh loh avangin thla ruk tang turin Jailah an dah lut  ta. Mahse Jail-ah pawh midang hnenah Pathian thu a hrilh zel dawn nia an  hriat avangin hremna dang a chungah an lekkawh ta.
                  Tichuan  hmun pakhatah hian an tan tir ta a. A kawr an phelh ruak vek a, a kut  leh ke chu thingah an tawn bet a, tichuan Vangvat tam mangkheng chu a  tanna hmunah chuan an chhuah ta. Chung vangvat chuan an zuk rawn a, an  phuar beh avangin a in thian fai thei si lo, hrehawm a ti em em a. Mahse  Pathian thlarau thianghlim chuan a rawn chenchilh ‘chu hmun hrehawm tak  chu vanram ang maiin a rawn nuam ta a,’ tiin a sawi.
                  Chutiang  hmun hrehawm takah chuan tang mahse Pathian awmpuina a chan avang chuan  hlim takin a zai a, tang vengtu te leh tang dang te chuan mak ti takin  an rawn en huai huai a, chutia an rawn pungkhawm ta tihah chuan Pathian  thu a lo hrilh leh ta thin a. Hetianga a khawsak avang hian mi a niin an  ngai a, an chhuah zalen ta a ni. Hetia a chhuah leh hnu hian Vangvatin a  thisen an zuk chhuah nasat avangin a thak nasa em em a, a lu a hai bawk  a. Mahse Sadhu Sundar Singh chuan hetiang dinhmunah pawh hian, “Pathian  chu ropui ber rawh se, a hming avangin ka tuar ve min phalsak a,” tiin a  la sawi fan a ni. Hetia a chhuah leh hnu hian Darjeeling lam a pan ta  a.
                  Buhseng  naah thilmak: Sundar Singh hian India hmar lam hmun hrang hrang a fang  kual a, heng a zinkualnaah te hian a remchan hun apiangah Pathian thu  chu a hril mai thin. Tum khat chu leilet pakhatah hian mi thenkhat chuan  buh an lo seng mek a. Chulai hmun a kaltlang lai chuan Pathian thu  hrilh duhna neiin buhsengtu te chu Pathian thu a hrilh leh a, mahse an  hna an thawh buai em avang chuan an lo ngaihthlak sak lem lo. Chutia a  sawi rei deuh hnu chuan an ning ta a, sakhaw maksak deuh chungchang an  ngaihthlak peih loh thu hrilhin an zinga pakhat chuan lung tumin  Sundar-a hmaiah chuan a vawm a, a hmai chu a kak nghe nghe a, a hmai kak  dawm chung chuan a thusawi pawh chu a titawp ve mai bawk a.
                  Rei  lote hnuah chuan a hmai vawm tupa chu a lu a na ta vak mai. Buh pawh  chu a seng hlei thei ta lova, a favah chu dah in a hah chawl ta a.  Chuveleh Sundar Singh chuan chupa favah dah chu a chhar vat a, buh chu a  seng pui ta mawlh mawlh mai. Hei hian chulai hmuna hnathawkte rilru chu  a hneh hle mai a, an chawlh vek hnu pawh chuan Sundar chuan a la seng  hmiah hmiah bawk a. Chutianga an hauh hrep hnuin nasa tak maia hna a  thawhui avang chuan an lawm ve hle ni tur ani an zinga chaw eiah chuan  an sawm a, khuaah chuan chaw ei turin an leh leh ta. Chaw an eikham  chuan Sadhu chuan a kalsan ta a, an buhseng sa phur tura an va kal leh  chuan an thar aia tam daihin an buh chu a lo pung a, mak an ti hle mai.  Mi thianghlimin buh a seng pui tih an inhrechhuak ta a, a thusawi an lo  ngaithla lo chu pawian ti hle. Amah hmuh tum chuan an va zawng leh chiam  a, mahse a lo kal bo hman tawh si a, an intawng leh ta lo a ni. (He thu  hi Sadhu Sundar Singh-a buhsengpui pakhatin India hmarlama chanchinbu  pakhat hnena a sawi atanga lakchhawn a ni)
                  Amah bumtu Pathianin a hrem:  Tum khat leh chu Himalaya tlang bul thut ramhnuaiah a zinkawng zawhin a  kal a. Chutih lai chuan pa pakhat nen hian in tawkin chupa chuan  mangang takin an zinkawngah a thianpain a thih san thut niin a lo sawi  a, a phumna leh a ruang tuamna atana puan leina tur pawisa pawh a neih  loh thu sawiin Sundar Singh chu pawisa a dil a. Sadhu Sundar Singh chuan  pawisa thir tlemte leh a blanket neichhung chu chu pa hnenah chuan a pe  ta a. 
                  A  hnu deuhah chuan chupa bawk chu Sadhu-a lampanin tap chungin a lo tlan  a, “Ka thianpa kha a thi tak tak,” tiin mangang takin a rawn sawi a.  Sadhu chuan a hma pawha a hrilh tawh thu sawiin chupa chuan a hmasa zawk  kha amah an bumna mai anih thu leh chutiang chuan chulai vela zin  veivak mi thahnem tak an lo bum tawh thu te, tun tumah mithianghlim an  bum a, an bum man hmuin a thianpa in a thihsan a, a la dam amah ngei  pawh chu pathianin a hrem dawn niin a ngaih thu te a sawi a, a inchhirin  a hlauthawng hle mai a.
                  Chutah  Sadhu Sundar Singh chuan chupa hnenah chuan Pathianin sual ngaihdam  theih loh a neih loh thu te, Pathian fapa chuan kan sual tlan nan  Krawsah kan tuar ai a tuar thu te a hrilh a, chupa pawh chuan a  dawngsawng tha hle a, a piangthar ta. Sadhu-a hrilh angin chulai biala  Mission Station pakhatah chuan a kal ta a, baptisma a chang a, kohhran  member rinawm tak a ni chho ta a ni.
  _____________________________________________________________________________________
                  Ni 40 leh zan 40 chawnghei a tum:  Sadhu Sundar Singh hian Isua hi a ngaisangin hriatchian leh zual a duh  hle a, Isua’n thlalera ni 40 leh zan 40 chaw a nghei ang chuan tih ve  duhna rilru lian tak a nei a. Tichuan chawnghei tur chuan Dehradun  ramngaw pik tak mai chu tha a hriain a pan ta a. A kalkawngah hian Roman  Catholic doctor pakhat hmuin a ni chuan a hriselna a tana a that loh  tur thu leh a thil tih tum chu thulh turin a thlem a, mahse Sundar Singh  chuan a thil tih tum a thulh lo. Ramhnuaia a chawnghei ni zat a hriat  theih nan lungte 40 leh Thuthlung Thar bu a keng a, chaw a nghei tan ta.  
                  A  ni khatna ah chuan a pum a na hle a, mahse a tilui chho hram hram a.  Chu ramhnuai pik taka ramsa kawlh tak tak te chuan an lo rum khum thin  bawk a, Pathian pawlna hun tha tak a nei thei a ni. Mahse a taksa a lo  chaklo chho zel a, a lungte vawm bo tur pawh chu a vawm tha hlei thei ta  lo. Tichuan ni engemawzat hnuah chuan nikhaw hrelo in a awm ta hial a.
                  Chutianga  ramhnuaia riltam chau tak maia a leh reng lai chuan chu ramhnuaia mau  sat tura lokal mi pahnih chuan an rawn hmufuh ta hlauh a. Sadhu a nih  avang leh a la thawk avang chuan Dehradun lam pan chuan an hruai haw a, a  chawnghei chhunga a cher hman em avang chuan chulai hmuna Kristian  thenkhat te pawh chuan Sadhu Sundar Singh a ni tih chu an lo hremai bik  lova, mahse a bible kawma a ziah atang chuan an lo hre thei ta a.  Tichuan Dehradun-a pastor pakhatinah hruai lutin chutah chuan a in  enkawl dam leh ta a ni.
                  Sadhu Sundar Singh khawthlang lamah:  Sadhu Sundar Singh hian khawthlang lam US leh Britain te tlawh a duh  hle thin a. Vanneihthlak takin amah tuithlartu a pa Sher Singh-a chu a  piangthar ve hlauh mai a, a pa chuan a khawthlang zinna tur senso chu a  tumsak ta a ni. Kum 1920-ah US, Australia leh Britain chu a tlawh a.  Rawngbawla khawthlang lam ram tlawh tur hian sawmna a dawng nasa thei  hle a, a chanchin chu khawvel huap chanchinbu lar tak takah an ziak chei  chuai thin. Europe-ah kum 1922 khan a zin leh bawk. Heng hmunah te hian  Kristian te’n an ngaisang hle thin a, a thusawi te chu Indopui II-na  tuartu mi beidawng tak tak te’n an hlawkpui hle thin a. Mahse khawthlang  lam mite khawvel lam thil an buaipui nasa lutuk a hmuh chuan a ti  lunghnur hle thung.              
  Sadhu  Sundar Singh hi kum 30 a tlin meuh chuan Kristian rawngbawltu  hriathlawh tak a ni tawh a, mite chuan kawmnuam leh mi inngaitlawm tak  niin an sawi thin a, Isua nundan leh tawng dan ang maiin a ni tiin an  sawi thin. Tum khat chu Lake George-a rawng a bawl laiin thu a sawi a.  Hmeichhe naupang pakhat chuan a thusawi chhung chuan mit la sawn lek lo  hian a lo en char char mai a. A thusawi zo a han thu a, mipui an reh  thiap lai chuan chu hmeichhe naupangte chuan “Hepa hi Isua a ni em?”  tiin a rawn tawngchhuak phawng mai a ni. Rawngbawlin hmun tam takah a  zin kual a. South India, Ceylon, Burma, Malaya, China, Japan-ah te sawm  anih angin rawngbawlin a zin a, Tibet-a a zin ang tho in chanchin  ngaihnawm leh mak tak tak heng a zinnaah hian neiin damlo te a tidam a,  thilmak tak tak a ti thin.             
  Sadhu Sundar Singh leh sakhaw dang:  Sadhu Sundar Singh hian sakhaw dang chanchin pawh Pathian dik tak  hmuchhuak turin a zir nasa hle tih kan sawi tawh kha. Hindu, Buddhism  leh Muslim chungchang te chu a bel hle. Thil tih that avanga chhandamna  (Karma) chungchangah mihringte’n kan thil tih angzelin kan chungah  rorelna a awm dawn nia sakhaw hrang hrangin kan inzirtir chu dik a ti a,  mahse Kristian leh sakhaw dangte rindan erawh a in ang lo tih sawiin  Sundar Singh chuan, “Kristiante chuan chhandam kan nih avangin thil tha  kan ti a, Hindu leh sakhaw dang te chuan chhandamna hlawhchhuak turin  thil tha an ti thunga, hei hi kan danglamna a ni,” tiin a sawi. A  naupanlai hian Hindu sakhua chungchang zirtir tu tur Sastri leh Yoga  zirtirtu tur Sannyasi te a pa in a ruai thin a, chungmi te chuan thil  hrang hrang zirtirin a tawpa Hindu puithiamin an zirtir chhuah nibera a  hriat chu pakhatin ‘Pathian a awm lo’ a ti a, pakhat dangin pathian  pakhat chauh a awm’ a ti leh a, adang lehin ‘pathian hrang hrang an awm’  a ti a, a dang lehin ‘engkim hi pathian a ni,’ tiin a zirtir niin a  sawi
                  Buddhism  chungchangah pawh Buddha chu a invawn thianghlimna te, a chakna te leh a  finna avangtein a ngaisang hle tih a sawi a, mahse inngaihtlawmna a  tlakchham avangin Pathian hriatna dik a hmu zo lo niin a ngai a,  inngaihtlawmna/tlawmna nun chu Pathian hmu tura neih makmawh niin a  sawi. Tumkhat chu Buddhist pakhat hian ‘Chakna/duhna/ itna(desire) neih  loh hi chhandamna a ni,” tiin Sadhu chu a hrilh a, mahse Sadhu Sundar  Singh chuan “Sual tih chakna/duhna paih bo hi chhandamna atan a pawimawh  zawk,” tiin a hnial ve thung. Chu Buddhist pa chu hnialin Sadhu chuan,  “Mihringin chakna leh duhna tellovin kan nung thei lo. Duhna/ chakna tih  reh duhna pawh duhna(desire) tho a ni,” tiin a hnial dang chiang hle.
  Sadhu  leh Materialism: Sadhu Sundar Singh hian mamawh a neitlem hle a, Bible  leh a Sadhu thawmhnaw, Blanket pan te erawh a kengreng thung. Pawisa a  mamawh lova, a rawngbawl zelna atana pek an tum pawhin a la duh thin lo.  Intumchawp Pathian a ring ngam hle a, duhamna leh khawvel thilin a  rilruah hmun an chang lo. Duhsakna thilpek a dawn chhun te pawh mirethei  chanhai a hmuh hnaivai hmasak ber hnenah a pe mai thin a, mahse thilpek  a lak thin erawh chu rawngbawla a vahchhuahna tur Rel ticket chauh a ni  awm e.
                  Tumkhat  chu Kolhapur, Maharastra state-ah Kristian hmeichhe hostel naupang ho  intihhlimnaah an sawm angin a kal ve a. A zan hmasa berah chuan khua a  vawh em avangin a shawl pante chu a sina a khur a khur mai a. Chu chu  hriain atuk zanah chuan hmeichhe naupang ho chuan pawisa thawhkhawmin  shawl manto leh nalh tak an lei chu Sadhu chu an present ta a, Sadhu  pawh chuan lawm takin chu shawl chu a la a, a sin nghal a. Chumi zana a  hawn kawngah chuan putar retheu tak mai, vawt ti tak, meilum ai lai hi a  hmu a, chu putar chu pan hnaiin ‘Kei aiin ani hian a mamawh zawk’ tiin  chu shawl manto tak chu a pe ta daih a ni.
                  Tumkhat  leh pawh a rawngbawlna hmun atanga a haw tur chu rel stationah a  thiante chuan pawisa cheng 25 pek an tum a, mahse ani chuan la duh lovin  a pe let leh a. Mahse rel rlan ruala a baga an rawn vawmluh leh avang  chuan pe let hman tawh hek lo a ipte ah chuan a dah tha ta a. Mahse a  kawl rei lo hle, Rel station pakhat an thlen leh chuan kutdawh pakhat  kawr tet hneng hnuang ha hian kut a lo dawh chu a hmu a, Sadhu chuan a  thiante’n Cheng 25 an pek chu chu kutdawh chu a pe ta mai a, kutdawh  pawh chu mak tiin a mengphawk nasa hle.
                  Hetiang  hian sum itna in a nun a tibuai lo hle a. A zinna senso phuhruk nana a  rawngbawlna hmuna thawhlawm khawn pawh a duh ngai hek lo. America rama a  zin dawn tum pawhin amah chah thlak tum tu The Pond Lyceum Bureau,  Rabindranath Tagore pawh USA-a lo chahthla tawh tu chuan Sundar Singh  chu a lar tawh em avangin US-a chah thlak a, hmun hrang hrang fanpui pah  a sumtuak dan an tum a, mahse hei hi Sundar Singh chuan a hriat hnu  chuan a duh lo hle a, a zin tur chu thulh a tum hial hman a ni. Mahse a  zinna tur ruahmanna chu The National Bible Institue chuan rem a ruat sak  leh thei ta hram a ni.
                  A hun tawp lam: Kum 1923 khan  Sundar  Singh hian a vei em em Tibet ram a tlawh leh a, a rawn haw leh chu a  chauvin, a hriselna a tlahniam a, ama inah a thian thenkhat te nen  Pathian pawl ho leh inserhhrangin kum engemawzat chu hun an hmang a. Kum  1929 alo nih chuan a hma ang bawkin Tibet tlawh duhna chuan a tur leh  ta ut ut mai. A thiante chuan a kal remti lo hle mahse Tibet rama  Pathian ram tul zia a hmuh in kal lo thei lovah a in ngai a. Tichuan  April 18, 1929-ah Tibet ram panin a chhuak leh ta a. Hemi thla vek hian  Simla bula Kalka khua a thleng tih hriat a ni a, hemi khua atanga a  chhuak leh chu a chanchin tuma hriat theih lovin a khuangcher bo ta hmak  a ni. He tih lai hian mi thenkhat chuan Sadhu Sundar Singh hi thah niin  a ruang an chansawm a, luiah an paih niin an sawi a, thenkhat ve thung  erawh chuan vantirhkoh ten vanah an hruaichho niin an sawi ve thung.
              ________________________________________________________
Pornstar atanga Pathian rawngbawltu
  Shelley Lubben
Tun  tuma a chanchin leh a rawngbawlna kan sawi tur Shelley Lubben hi nu  ropui tak a ni a, puitling film chang thin nimahse piantharna a chang a,  puitling film chang thin dangte rawngbawl sakin he suala awk laklawh  tawh tlanchhuah ngaihna hre tawh si lo nun beisawng em em te  chhanchhuahna hna ropui a thawh dan hi a ngaihnawm a, mi fel sawmkua leh  pakua sim tur nei chuang si lo aia mi sual pakhat sim, Pathian lam hawi  ta chunga Pathian lawm dan tur leh mi dang leh zel sim tura a puih dan  hi a ropui tak meuh meuh a ni. Awle chhunzawm ang.
   Pian leh Murna :  Shelley Lubben hi May 18, 1968 khan Pasadena, California-ah a piang a,  an chhungkua hi Kristian chhungkaw pangngai tak an ni a, a naupan lai  atang pawhin Isua Krista a hmangaih hle thin niin a sawi. Chutianga  Kristian chhungkaw tha taka an awm ho lai chuan hmundangah an insawn a  tul ta tlat mai. Chutia khawdanga an insawn tak avang leh a nu leh pa  hnathawhna thar avang te chuan an chhungkua chuan Biak in te an hlat  telh telh a, TV an en nasain chu chuan an chhungkua pawh a nghawng a,  Shelley pawh chu Primary school a kal laiin TV ah chuan a in lan ve nghe  nghe a ni.
                   Chutianga a nitin nun a hman chhoh lai chuan naupang duhawm tak mai  Shelley chu kum 9 mi a nih laiin mipa tleirawl pakhatin vanduai thlak  takin a pawngsual hlauh mai le. Chu chuan a nun a thlak danglam ta dawrh  a, tunlai angin taksa leh rilru lam thlenga inenkawlna tha, pawngsual a  tawh avang hian a dawng ve lo va. Nasa takin chu a vanduaina chuan a  nun a nghawng a, amah chu bawlhhlawh ngawih ngawiha inngaihna te nei  chhovin, mi mit lak chakna leh mipa ngaihvenna a nei chho ta.
  A  tleirawl chho ta chu a za ve har mai. Kum 16 anih in mipat hmeichhiatna  a hmang tan a, inlamah te chuan Playboy playmates te inchei dana  incheiin a lo len leh deuh hnu chuan zu leh damdawi a ti chho tan ta. A  chhungte chuan han buaipui ngaihna vak an hriat loh avangin kum 18 anih  chuan an in atang chuan an hnawtchhuak ta a.
  CHutianga  baihvai taka a chhuah hnu chuan San Fernando-ah ei leh in tur pawh nei  lovin a thleng hlawl a, chutia a tei kual lai a hmuh chuan mi pakhat  hian a bula khawsa turin a sawm a, mipat hmeichhiatna hmanpui turin. In  atanga hnawhchhuah a nih tawh avang chuan pawisak nei tawh hek lo, a  vawikhatna atan Dollar 35 in a inhralh tan ta a ni.
                   Shelley chuan chutiang chuan Nawhchizuar nun chu a hmang chho tan ta.  Thil tam tak rapthlak tak tak nawhchizuar dangte tawrh thin chu a tuar  chho ve mawp mawp zel a, mahse pawisa ber a neih miau avang chuan a  chhunzawm zel a, sawn te a pai a, nawmsipbawlna hrang hrangah a  inhnamhnawih a, mahse a nun chu a beidawng em em thin.
                   “Hetianga hun ka hman lai hian ka naupan laia ka ngainat em em thin  Isua chuan ka thinlung hi a rawn kik reng a, mahse kei chuan ka lo hre  lo der thin a. Pathian chuan min ngaihsak lo niin ka hriat avangin ka  dam khawchhuah theih nan chuan engmah tih hreh ka nei ngai lo,” tiin  Shelley chuan hetih hunlaia a nundan a sawi.
                    Nawhchizuara sum a tuak chuan pawngsual leh nghaisak te, risk te a  tawk nasa hle a, a sum hmuh ang ang chu zu leh drugs lei nan a hman bawk  si avangin chu nawhchizuar nun chu kalsanin Porn Industry lamah  Puitling film chang turin a inher ta. Kum 24 mi anihin Puitling film a  chang tan a, kum 1993-1994 khan puitling film 30 chuang a chang hman a  ni. Mahse hetianga mipat hmeichhiatna a hman kual atang hian sex atanga  inkaichhawn theih natna Herpes leh Human Papilloma virus (HPV) a kai  bawk a, chu chuan a nun a ti beidawngin zu leh drugs a thlah theih chuan  siloh avang chuan a nun a beidawng hle thin. Hetia Herpes a vei atang  hian zawi zawiin Porn Industry chu a kalsan ta a.
                   Hetianga an inneih hnu hian tunhmaa nun buarchuar taka lo hmang thin  Shelley leh Kristian tlangval Garret te chuan harsatna pawh an tawk nasa  ngei mai. Mahse Pathian an en tlat a, kohhran bel tlatin Tacoma,  Washington-a Champions Centre kohhranah chuan theihtawpin an in hmang  chho ta a, hemi chungchangah hian Shelley chuan, “Pathian nen chuan, ka  sual zawng zawng hi ngaihdamin ka awm tih ka inhria a, mi thar ka ni ta.  Pathian chuan ka tunhma nun theihnghilhin tawp chin nei lovin min  hmangaih tih ka hria a, ka hmalam hun atan min lo buatsaih nasa hle hi a  lo ni,” tiin a sawi.
                   Hetianga nun thar a neih hnu hian Shelley chuan Web Desingning lam a  zir ta. Hemi bakah hian college a lut tha leh a, Pathian thu zirin  Theology leh Counselling lamah Bachelors Degree a nei ta bawk. Tichuan  kum 8 kalta a nawhchizuar teng hneng tak Champions Centre beltu chu  Champions Centre a rawngbawltu pawimawh tak a lo ni chho ta a. Pathian  chuan zu leh drugs ngawl a lo vei tawhna te, a hun liam ta duhawm lo tak  te, rilru natna hrang hrang te, mipat hmeichhiatna ngawl a lo vei  tawhna te, a hun liam ta avanga a zah ngawih ngawihna thin lak atang te  chuan chhanchhuakin chutiang tuarte tana rawngbawl tur chuan  a buatsaih  tih inhre chungin rawng a bawl ta a. Mi tam tak harsatna hrang hrang  neite tan tanpuitu niin mi tam tak a chhanchhuak a, a hnaah chuan a inpe  zoin a tui hle.
  Sawi tawh angin Shelley Lubben hian a website www.shelleylubben.com leh www.pinkcross.org   hmangin nasa takin rawng a bawl a. He website-ah hian Pornstar lar tak  tak te nun dan leh an pianthar dan an testimony, anmahni ziak ngei te  tarlan a ni a, Sex leh porn industry atanga natna hlauhawm tak tak vei  theih chungchang te tarlan a nih bakah Pinkcross Foundation rawngbawl  dan te, an thlalak te leh thil tam tak dah a ni.
  Zep  thu a cheng law, tunlai khawvelah Porn Industry hi sumdawnna hlawk ber  pawl leh mipuite bawh ber a tling tawh a. Helai ram kilkhawr takah pawh  hian internet hmangin sap nula leh tlangval ten hlim hmel taka engmah  pawisa lo va an in kreinch lai te kan enin kan download ve thei reng  tawh a ni. Pornography hi addict awlsam tak, thlarau nun leh nupa inkar  te khawih chhe vek thei anih avangin Kristian thalai te pornography  lakah kan inven a tul tak zet ta. Internet-ah porn website tam tak click  chhuah mai theihin a awm a, a download thei reng tih te kan hre awm e.  Mahse DUHTHLANNA thiang tak kan nei a, internet kan hman pawhin website  tha lo te thlir kual lo va kan rilru leh thlarauin a hlawkpui theih tur  zawng website tha tam tak en zawk thei tura kan DUHTHLANNA kan hman  thiam a pawimawh hle a ni.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
FRANKLIN GRAHAM
Kum  22 mi anih laiin kum 1974 khan Jerusalem tlawhin an kal a. Hemi tuma an  thlenna hotel room-ah Pathian hnena inhlanna hun neiin a piangthar a.  hemi kum vek hian Jane Austin Cunningham chu nupuiah neiin fa pali:  William Franklin Graham IV (Will Graham), Roy Austin Graham, Edward Bell  graham leh Jane Austin Graham Lynch te an nei a, tunah hian Franklin  Graham hian tu panga lai an nei tawh a ni.
  Samaritans  Purse: Sawi tawh angin Franklin Graham hian khawvel hmun hrang hrang  tlawhin a zinkual nasa hle a. Hetia a zinkualna lamah hian Jerusalem-a a  thlenna hotel room-ah amah chauhin Pathian hnenah inhlanna neiin a  piangthar a. A pianthar hnu lawk hian Bob Pierce-a sawmna angin Franklin  Graham hian World Vision dintu Bob Pierce hnung a zui tan a.  Samaritan’s Purse dintu Bob Pierce hian Graham chu hmun hrang hrangah  hruaikualin Asia rama chhiat tawk te tanpuina hnathawh ena Asia ram a  fanpui atangin Franklin Graham hian khawvel puma tanpui ngaite tanpui  hna thawh duhna lian tak a nei chho nghal a. Bob Pierce-a hnungzuiin  Samaritan’s Purse-ah a in hmang chho zel a, kum 1979-a Bob Pierce-a thih  hnu atang khan Samaritan’s Purse-ah hian President hna chelhin CEO a ni  nghal a. Tunah hian Samaritan’s Purse hian an programme hrang hrang  hmangin ram 100 chuangah rawng an bawl mek a ni.
  Rawngbawlna:  Franklin Graham hi evangelist ropui tak a ni a, Kum 1989-a BGEA event a  kaihhruai hmasak ber hnuah hmasawn zelin Franklin Graham Festival chu  khawvel hmun hrang hrangah a huaihawt thin a. Mihring maktasuai 7 hmaah  thu a sawi tawh a, kumin pawh hian Franklin Graham Festival hi Haiti,  Africa, Europe, Asia leh N. America ah te buatsaih a ni.
  A  rawngbawln apui ber chu mirethei chanhai leh khuarel chhiattawk te a  puihna hi a ni awm e. An pawl Samaritan’s purse kaltlang hian ram hrang  hranga mi rethei leh chanhai te tan hma an la reng a, khuarel chhiat  tawk te tanpuiin an thawk nasa hle bawk. 
                   Sawi tawh angin Franklin Graham hi Billy Graham evangelistic  Association(BGEA) leh Samaritan’s Purse-ah President leh Chief Executive  Officer (CEO) hna a chelh kawp mek a. Tunah hian a nupui Jane Graham  nen Boone, North Carolina-ah an cheng mek a ni. 
------------------------------------------------------------------------------------------------
JOYCE MEYER
Tun  tum mi ropui huangah chuan Pathian thu hriltu lar tak leh thuziaktu lar  tak, helaiah pawh a sermon te mizo tawnga lehlin local channel-a an pek  thin nu ropui tak Joyce Meyer chanchin han chhui dawn teh ang aw.
   Hetih  hun lai hian O’Fallon Technical High School, St Louis-ah a lut a. High  School a zawh chuan kum 18 mi niin Joyce Meyer hian an in a chhuahsan a,  a pasal hmasa ber, car hlui zuar thin nen an innei ta. A pasal nen hian  kum nga chauh an innei a, sual kawng hrang hrang zawhin an hnathawhna  hmuna pawisa te an hlepru nasa hle thin. Kum 1965 khan Meyer chuan a fa  hmasa ber David chu a hring a, mahse an nupa inkar athat loh avang leh  an nundan a buaichuar em avang chuan an inthen ta a, hmundang pan tur  nei ta lo chu a nu leh pa te an zawm leh a ni.
  Hetianga  an inthen hnu hian hna hrang hrang a thawk kual a, tichuan kum 1967  khan a pasal pahnihna Dave Meyers nen an innei leh a. Hetih hun lai hian  a nun a khawloh avang leh rilru hahna tam tak a neih thin avangin Joyce  hi a beidawng thei hle a, Pathian hnenah pawh a theih ang tawk tawkin a  tawngtai ve thin.
  Kum  1976 a ni a. Tuk khat chu a hna a kal tura motor a khalh laiin a rilru  hahna avangin Pathian hnenah a tawngtai ta a, hetah hian Pathian chuan a  hming ngeia ko niin a in hria a, Kum 9 mi lek anih laiin piangthar tawh  mahse hun harsa tak tak a paltlang tawh avangin Pathian a lo hlat hman  hle tawh tih a inhrechhuak a, hemi ni hian lawmna nasa tak Pathianah  neiin a hnathawh chhung zawngin Pathianin a pawl a, nunthar a neih phah  ta niin aman a sawi
  “Thiamna  chhuan tur ka nei lova, kohhran ka bel hek lo. Buaina ka ngah em em a,  min puitu ka ngai hle thin. Heng hun laia ka ngaihtuah thin chu Pathian  rawng hi bawl duh mah ila, harsatna tam tak ka neih chuan ka ngaihtuahna  a dik lova, chu chuan nundan dik loah min hruai lut leh a, kawng dik  min kawh hmuhtu ka mamawh hle tih ka inhria” tiin a sawi
  Rawngbawlna:  Hetianga Joyce a inhmuhchhuah leh tak hnu hian Pathian rawngbawl duhna  lian tak a nei ta. Bible nasa taka chhiarin a zir thin a, a kalna tur  lam tak aniang e, Bible chhiar leh zir zau chu a peih hle thin. Heng a  thiamna leh hriatna avang hian an kohhran Missouri Synod hnuaia Our  Saviour’d Lutheran Church-ah chuan zing tin Bible Study class a hawng ta  a. Kum engemawzat Bible class a lak hnuah he kohhranah hian Associate  pastor atan ruat a ni a , Kum 1985 khan he hna hi bansanin Lutheran  Church chu chhuahsanin Life Christian Centre-ah a insawn a, heta a awm  hnu hian Radio-ah programme pakhat minute 15 chhung awh  ‘Life in the  Words’  chu kum 1983 atang khan a hmang ta thin a, he programme ah hian  Pathian thu puanchhuah na hun hmangin he programme hi Radio dang parukin  an pechhawng veleh thin a, he’ng huna a sermon te hi DVD leh CD tea  hralhin sum tam tak rawngbawl nan an huilut thei ta thin a ni
   Hetianga  rawng a bawl lai hian kum 1993 atang khan TV-a rawngbawlna chu a tan ta  a. A pasal Dave Meyers nen “Enjoying Everyday Life” chu chu an tichhuak  ta a. He rawngbawln ahi vawiin thlengin an la kalpui zel a ni.
                   Tin heng bakah hian Joyce Meyers hian Conference te, Bible study course  te, internet atanga rawngbawlna leh rawngbawlna ki peng tam tak Joyce  Meyers Ministry hmangin a kalpui mek a, rawngbawlna atan sum pawh an  huilut tha hle.
  Zirna: Joyce  Meyer hian lehkha a zir sang lem lova, High School a chhuah hlim hlawta  pasal a neih mai avangin a zir zel ta lo. Mahni indap chawp leh nasa  taka Bible leh lehkhabu dang chhiar mi anih avang tein hriatna zau tak  erawh a nei thung. Joyce Meyer Ministry in an tarlan danin Joyce Meyer  hian Life Christian University, Tampa, Florida atangin doctorate degree a  dawng  a, Honorary doctorate degree in divinity chu Oral Roberts  University, Tulsa in an hlan bakah Honorary doctorate degree  in sacred  theology chu Grand Canyon University, Phoenix, Arizona in an hlan bawk.
  | Joyce Meyer-i in leh lo | 
 Sawiselna leh rinhlelhna:  Pathian thu hriltu lar tak tak, abik takin Televangelist (T.V. hmanga  rawngbawl thin) te hi sum hman danah rinhlelh an kaiin donation khawn a  tam avangin rinhlelhna pawh a sang thin hle. Hetiang bawk hian tun hmaa  hun harsa tak lo paltlang ve thin Joyce Meyer hian rawngbawlna hlawk  thlak tak a kalpui laiin sawiselna pawh a tawk nasa ve hle.  Thlawhtheihna (Corporate Jet) million 10 man te, Mercedes car dollar  107,000 man chuang te dollar maktaduai 2 man hu in leh lo a neih te leh  an Ministry headquarter changkang tak avangte leh thildang dang vangin  Joyce Meyer hian sawiselna leh rinhlelhna nasa tak a tawk a. Hetia a  hausak tak viau nachhan zawhna leh beihna tam tak a tawh chang te hian,  “Tunhmaa Fenton hmeithai pakhat ve mai hetiang dinhmun ka dintheih  nachhanah hian Pathian bak chhan dang a awm lo. Kan rinna a kan dinngheh  chuan malsawmna kan dawng dawn a ni. Tunah pawh Pathianin a rawngbawl  tu te chu mal a sawm thin tih a lantir anih hi,” tiin a chhang thin a,  malsawmna a dawn avanga insawifiah vak tul a ti lem lo a ni.
  Mahse  Financial Expert thenkhat chuan hetianga an pawl sum a hmang vak vak hi  dan bawhchhiatna anih theih an ring a. Tichuan Kristian pawl thenkhat  sum hman dan chhuitu Wall Watchers te chuan Joyce Meyer te chhungkua sum  hmandan chhui tur hian Internal Revenue Service (IRS) te chu an ngen a.  Hetianga ngenna a luh hnu hian Joyce Meyers chuan a hlawh zat, a pasal  hlawh, a lehkhabu hralhna zawng zawng (Wallmarts, Amazon.com,  conference, website etc) atanga a sum hmuh te a han puang zar a, an  chhuizui ta lo.
                   Rinhlelhna a awm zel avangin Nov 6, 2007 khan United States Senate  Committee on Finance chuan Meyer sum chalai dan an chhui leh a. Meyer  rual hian Televangelist lar tak tak Benny Hinn, Paula White, kenneth  Copeland etc te pawh chhui an ni. Hemi tum pawh hian Joyce Meyer  Ministries chuan an sum hmuh zawng zawng 82% chu outreach programs leh  Chanchin tha puandarh nan an hmang tih inziahna, accounting firm lar tak  tak Stanfield & O’Dell, LLP etc te attested thlap chu an hmuh leh  a, hemi tuma an chhuinaah pawh hian sum hman dan dik leh felfai an nih  thu report leh a ni.
  Hetiang  hian rinhlelhna leh beihna nasa tak tawk mahse rawngbawlna a chhunzawm  zel a, kawng hrang hrangin Joyce Meyer Ministry kaltlangin rawng a bawl  thin. Hmun hrang hrangah thusawi tura sawm a ni thin a, a nuna harsatna  hrang hrang te chu puangchhuakin midangte cho chhuah nan a hmang thiam  hle a ni. Joyce Meyer hi kum 2005 khan Time magazine-in 25 most  influencial Evanglicals in America (America rama evangelist thawm lian  ber ber 25) a thlanah 17-na a ni.
                 Lehkhabu ziakmi a nih angin Kristian lehkhabu tha tak tak 80 chuang a  ziak tawh a, a lehkhabu thenkhat phei chu New York Best Sellers te pawh  an ni nual hlawm a ni. Heng a lehkhabu te hi tawng chi hrang 80 chuang a  lehlin a ni tawh bawk. A lehkhabu hrang hrangte hi copy maktaduai 12  chuan khawvel hmun hrang hrangah thawngchhuah a ni. 
                   Joyce Meyer hi tunah hian a fa pali te leh a pasal Dave Meyer nen St.  Louis, Missouri, USA ah hlim takin an cheng mek a, an chhungkua hian  Joyce Meyer Ministry-ah hian dinhmun pawimawh tak tak chelhin  rawngbawlna hna hrang hrang an thawk mek a ni.
 ------------------------------------------------
   
                          John Bunyan
Tun tum Mi Ropuite Huangah chuan Request lo lut bawhzuiin John Bunyan-a chanchin tawite in i han tarlang ve dawn teh ang.
             Kum 1644 kha Bunyan a tan hian kum chhe tak a ni awm e. June thlaah a  nuin a boral san a, July-ah a unaunu Margareth-i’n a boral san leh bawk.  Chu a chhapah a pa chuan nupui dang Anne Piney a nei leh a, a nuhrawn  chuan fa a neih leh hnu chuan John Bunyan chu kum 16 mi niin  Parliamentary Army zawm turin an nawr lut ta a. 1644 atanga 1647 thleng  sipaia tangin  English Civil War zawh hnu chuan a hna bansanin a hna  hmasa chu a thawk leh a ni.
  Pianthar dan :  Bunyan hian a lehkhabu ‘Grace Abounding’-ah chuan a tleirawl laia ensan  a hlawh thu leh hei hian a rilru pawh nasa taka a chhelam hawi zawnga a  kaihhruai thu a sawi a, Pathian a ngaihsak loh thu leh khawvel thil  lama a inhman nasat phah thu a tarlang bawk a ni. Hetianga Pathian  ngaihsak lo taka a awm lai hian, tum khat chu game chikhat Tip Cat an  khelh laiin aw a hre ta a. Chu aw chuan, ‘I sual kalsanin Vanram i kal  dawn nge, i sual nen hremhmunah i kal dawn zawk?’ tiin a rawn zawt a.  Hei hi John hian Pathian aw ni ngeia ringin a sual tih thin hrang hrang  te simin thlarauah a piang thar a, chuta tang chuan amah inthiam lohna  leh rinhlelhna te, chhandamna leh chatuana hremhmuna tlak chungchang te  chuana rilru a luahin a vei thei hle a ni.
             Kum 1649 khan kum 21 mi niin Elstow high Street-ah a insawn a, kum  1650-ah fahrah nula (a hmingchhinchhiah loh) chu nupuiah neiin he nula  hian a pa in a thihsan laia a lehkhabu hnutchhiah chhun pahnih chauh ro a  nei a. He lehkhabu pahnih Arthur Dent-a ziah Plain Man’s Pathway To  Heaven leh Lewis Bayly ziah Practice of Piety te chuan John Bunyan hi  nasa takin an nghawng a, sakhaw lam a ngaihven nasat phah hle a ni. He a  nupui nen hian fanu mitdel Mary leh Elizabeth leh Thomas te an neia,  hetih hunlai hian a rinna chhar thar chuan a rilru a luah hle , kum li  chhung lai mi hrang hrang kawmin a titipui thin a, achang chuan amahchu  Tirhkoh Paula anga inchanin misual lalpa, a rawngbawl tura Pathianina  thlan tak niah a in ngai hial thin. Hetianga sakhaw lam a ngaihven fe  hnu hian St John’s Curch-ah aptisma a chang ve ta a, he kohhran Pastor  John Gifford-a hnungzuia hun hmangin kum 1655 khan a lehkhabu ziah hmasa  ber ‘Some Gospel Truth’ chua tichhuak a, hemi kum vek hian an kohhran  Pastor, john Gifford chu a thih tak avangin a aiawhturin John Bunyan-a  chuan Pathian thu hril hna a thawk tan ta a ni.
            Pathian Thu hril vangin man a tawk:  John Bunyan hian Pathian a neih hnu hian Pathian thu hril chu a tuipui  hle a, hei vang hian man a tawk fo. Kum 30 mi a nihin a vawikhat nan kum  1658 khan phalna nei lova Eaton Socon-a thu a sawi chu man a ni a. A  chhuah leh hnu pawhin a hril zui leh zel. Kum 1660-ah anupui pahnihna  Elizabeth chu nei lehin fa pahnih Sarah leh Joseph te an nei a. Hetih  hunlai hian Charles II, England Lal chuan Lal thutthleng rawn luah lehin  Anglicanism chu a rawn chawi vul thar leh a. Pathian thua intawhkhawmna  hmun te khar niin sawrkar hraitpui loha a hran a hrai ainkhawm chu hrem  theihna dan a siam ta bur mai. Hei vang hian a hma angin John Bunyan  hian Pathian thu a hril thei ta lova. Mahse a bansan chuang siloh  avangin Nov 12, 1660 khan Harlington-a Pathian thu a ruka a sawi lai chu  man a ni leh ta a ni.
             Hemi tum hian John hi magistratr John Wingate-a hmaah inlanin Pathian  thu hril bansan chu a tum lo bur a. Magistrate hian John chu Bedford  Jail-ah a chungchang ngaihtuah leh turin a tan tir a. Thla khat hnuah  tang vengtu chuan a ruka inkhawmnaah Lal phiarrukna te a awm theih  avanga thusawi phal loh anihthu leh chung hmunah chuan thu hril tawh lo  turin a thlem a. Mahse John Bunyan chuan Pathianin khawi hmunah pawh, a  hun emaw hun lo emaw, Pathian thu hril zel a tum thu a lo hrilh a ni.
             January 1661-ah Bunyan chu rorelna hmaah din tir a ni a, hemi tum hian  amah an khinna Religion Act of 1592 hi Bunyan-a tan tir theihna khawp  nilo mahse Court hmaah Bunyan hian ‘Vawinah min chhuah chuan naktukah  Pathian thu ka hril leh ang’ ti a a sawi avang chuan Bunyan chu thla 3  chhung tan tir leh a ni.
             A nupuiin Jail atanga a chhuah theih nan theih tawpin bei mahse Bunyan  hian Pathian thu hril bansan a tum lo tih an hriatchian em avangin a  case pawh an ngaihtuah tha duh tawh lova, Bunyan chu a tang ta reng mai a  ni. Bedford County Jail-a a tan lai hian a lehkhabu lar em em ‘The  Pilgrim’s Progress’ (Kristian Vanram Kawngzawh) chua ziak zo va. Kum  1666-ah reilote chhuah zalen a ni a, mahse Pathian thu a hril leh  avangin an man leh nghal a, Bedford Cunty Jail-ah bawk chuan kum 6  chhung tan tir leh a ni. Jail-a tang chung hian Bunyan hian a chhungte  chawm nan pheikhawk hrui a tah thin a, tin, a tan pui mi 60 chuang te  hnenah Pathian thu a hril zel bawk. Hetih laia Jail chhunga Bunyan-a  thil neih te chu John Foxe-a ziah Book of Martyr, Bible, a violin  siamchawp, chair ke atanga phaiphuleng a siam, pen leh paper chauh te an  ni a, rimawi leh thuziah chu Jail chhunga a thupui ber a ni. Tichuan a  tawp a tawpah England lal Charles II chuan sakhaw zalenna khuahkhirhna  thlahdul nana dan a siam ‘Declaration of Religious Indulgence’ an hman  tak hnuin John Bunyan chu 1672 January thla khan chhuah zalen a ni ta a  ni.
Dan thar hnuaiah: Chhuah  anih hnu hian St John’s  Church pastor-ah a tang a. May 9, 1672 ah  chuan Bunyan chu Dan thar hnuaia Pathian thu hril theihna License nei  hmasa ber te zing ami a ni ta a ni.
                   Pathian thu a hril avangin Bunyan hi Befordshire bakah a chhehvel ram  Herdfordshire, Cambridgeshire, Huntingtonshire leh Northamtonshire velah  te a lar hle tawh a. Bedfordshire-a a kohhran pawh chu a thang chak hle  a, Bedford chhehvelah pawh Bunyan-a thawhrah avang hian kohhran a ding  thar ta teuh mai a ni. A lar chhoh tak em avangchuan London leh hmun  hrang hrangah te thusawi tura sawm niin hetih hunlaia mite hian ‘Bishop  Bunyan’ tiin an ko hial thin.
                   March, 1675-ah Charles II chuan sakhaw zalenna dan Declaration of  Religious Indelgence chu a hlip leh a, John Bunyan pawh man lehin  Bedford Town Jail-ah khung a ni. Mahse vanneihthlak takin lal chuan  hetih hunlaia Kristian pawl lar tak, Mizorama Chanchin Tha thlenna  bultumtu Robert Arthington-a nu leh pa te pawh member rinawm tak an  nihna, Religious Society of Friends, ‘QUAKERS’ tia hriatlar chu tang te  zinga chhuah zalen awm deuh deuh te a hnena thlen turin a ti a. Quakers  te hian an member engemawzat tang mekte hming list bakah an pawla tel ve  lo John Bunyan-a hming chu ziak telin thla 6 a tan hnu chuan chhuah  zalen a ni leh ta a. Hemi hnu hi chuan Bunyan pawh hian fimkhur takin  sakawr khalh tu anga inthuamin a kohhran te a tlawh kual ta thin a, man  pawh a tawk ta lo a ni.
                   King James II, England-a a lo lal khan Bunyan hi Bedfort-a Lal  chhungkaw thil te enkawl hna thawk turin a sawm a, mahse a han thawhnaah  hian kohhran mite hrem ngaih changte a awm dawn avangin he hna zahawm  tak hi a hnawl a ni. He hna hi hnawl mahse John Bunyan chuan kum 1688  khan Sir John Shorter, Lord Mayor of London hnuaiah Chaplain hna a thawk  ta thung a ni.
  | John Bunyan-a thlan... St Peter's Fields, Bedford | 
                Hun tawp lam: Tum  khat chu London a pa pakhat leh a fapa inkara inhmuh thiamlohna lian  tak chingfel tura sawm anih angin Reading atangin sakawrin London a pan  a. A kalkawngah hrilang khawsik manin he a khawsik hi a zual zel a.  Tichuan Pathian mi ropui John Bunyan chu August 31, 1688 khan a thianpa,  bel leh ketli siam hna thawktu tho, John Sturdwick-a in Snow Hill,  Holborn ah kum 60 mi niin a thi ta a, a ruang hi Bunhill Fields, London  thlanmualah milar tak tak Quakers dintu George Fox te, poet leh painter  lar William Blake leh Robinson Crusoe ziaktu Daniel Defoe te kiangah  zalh a ni. Kum 1874 khan Bedford-a St Peter’s Green chhim thlang lamah  Bedford High Street lam hawi zawngin John Bunyan-a lim Bronze-a siam,  Sir Joseph Edgar Boehn-a ker chu a zangthal zawngin dah a ni a, he milim  thuthmunah hian a lehkhabu ziak hmingthang tak ‘The Pilgrim’s Progress’  tih chu ker tel a ni a, amah ngaisang tu ten vawiin thlengin he lim hi  an la tlawh huai huai thin.
                  Thuziak mi :  Bunyan hian lehkhabu thahnem tak a ziak a, lar pawh a lar hlawm hle  mai. ‘Pilgrim’s Progress’ (Kristian Vanram Kawngzawh) hi bu hnihin a  ziak a, a hmasa zawk chu Jail-a a tan hmasak ber tuma ziak tanin  kum  1678 khan tihchhuah a ni a, a pahnihna hi kum 1684 khan tihchhuah a ni  veleh thung. Heng lehkhabu pahnih kaihkawpna hmasa ber hi kum 1728 khan  tih chhuah a ni leh a, hemi hnu hian vawi tam tak chhut nawn ni lehin  tawng chi hrang tam taka lehlin a ni a, Protestant missionary te’n  chanchintha hril a ram hrang hrang an vahdarh naah he lehkhabu hi Bible  dawta lehlin hmasak ber a ni fo reng a. Tehkhin thu behchhana lehkhabu  ziak darh zau ber leh hriat hlawh, tawng hrang hranga lehlin tam ber  pawl a ni awm e.
                   He lehkhabu a ziah hnu hian Bunyan hian a thlarau nun chungchang leh  Pathian kohna chhang tura a inbuatsaih dan lehkhabu ‘Grace Abounding to  the Chief of Sinners’ chu tichhuak lehin hei pawh hi a lar hle. A  lehkhabu ziak zawng zawng kan chhuizau vek seng lo ang, chuvangin a  hnuaiah hian a lehkhabu ziah hming han tarlang ila, tichuan John  Bunyan-a chanchin chu kan duhtawk mai dawn nia.
      A Few Sighs from Hell, or the Groans of a Damned Soul, 1658
      A Discourse Upon the Pharisee and the Publican, 1685
      A Holy Life
      Christ a Complete Saviour, 1692
      Come and Welcome to Jesus Christ, 1678
      Grace Abounding to the Chief of Sinners, 1666
      Light for Them that Sit in Darkness
      Praying with the Spirit and with Understanding too, 1663
      Of Antichrist and His Ruin, 1692
      Reprobation Asserted, 1674
      Saved by Grace, 1675
      Seasonal Counsel or Suffering Saints in the Furnace 
      – Advice to Persecuted Christians in Their Trials & Tribulations, 1684
      Solomon's Temple Spiritualized
      Some Gospel Truths Opened, 1656
      The Acceptable Sacrifice
      The Desire of the Righteous Granted
      The Doctrine of the Law and Grace Unfolded, 1659
      The Doom and Downfall of the Fruitless Professor (Or The Barren Fig Tree), 1682
      The End of the World, The Resurrection of the Dead and Eternal Judgment, 1665
      The Fear of God – What it is, and what is it is not, 1679
      The Greatness of the Soul and Unspeakableness of its Loss Thereof, 1683
      The Heavenly Footman, 1698
      The Holy City or the New Jerusalem, 1665
      The Holy War – The Losing and Taking Again of the Town of Man-1682
      The Life and Death of Mr Badman, 1680
      The Pilgrim's Progress from This World to That Which Is to Come, 1678
      The Strait Gate, Great Difficulty of Going to Heaven, 1676
      The Saint's Knowledge of Christ's Love, or The Unsearchable Riches of Christ, 1692
------------------------------------------------------------------------------------
                  LOUIS ZAMPERINI
    Tun tum miropui te huang ve thungah chuan Olympic runner lar leh US  Prisioner of War, a hnua mite fuihtharna thu sawitu ropui (inspirational  speaker) ni ta LOUIS ZAMPERINI chanchin ve thung aw!
              “A  hnu deuhah chuan midang a hneh leh hneh loh enchhin nan insual chu a  hrat ta hle mai. Naupang sual tak atangin rawlthar sual tak a ni chhova.  A luhlulin a tuarchhel a, a chak bawk si a kezungpui te chu a bung tep  a, an thui zawm leh mai a, bawngkawlh han chhaih te chu a hrat hle bawk  a. Insual a hrat em avang chuan a taksaah ser a tam em em a, a in  kawkalh nuk mai a ni,” tiin USC News in ‘The Great Zamperini’ tih lehkhabu a tihchhuahah chuan an ziak.
               Chutianga buaina hrang hranga inhnamhnawih a hrat em avang chuan a  unaupa chuan an sikul a intlansiak team-ah chuan a ziak lut ta a,  Zamperini hian tha a ngah a, a tlanchak bawk em avang chuan a hlawhtling  chho ta hle mai. Kum 1934-ah State Championship-a tel tur thlannaah  record siamin mel 1 chu minute 4:21 chhungin a tlan thleng ta a. Kar  khat hnuah chuan State Championship-ah Mel 1 chu minute 4:27 a thlengin a  champion ta a ni. Hei vang hian University of Southern California (USC)  atangin scholarship a hmuh phah a, kum 1936 Olympic, Berlin Germany-a  neihah khan US Olympic team-ah 5000 metres tlan turin thlan anih phah ta  bawk a ni.
              He  Olympic-ah hian pariatna chauh nimahse a tlan hnuhnung ber (lap) ah a  tlanchak thut a, second 56 chhung leka lap khat a tlan tak mai avang  chuan ngaihsan a hlawh hle thova, Adolf Hitler-a meuh pawhin chibai a  buk hial a ni.
              Hemi  hnu hian kum 1941 khan Zamperini hi United States Army Air Force-ah a  lut a, second lieutenant hna chelhin Bomb tihpuah leh kahchhuahna lam  thawk turin Hawaii-ah dah a ni. Hetah hian thlawhtheihna B-24,   ‘Superman’ tia hming an vuah chu pek an ni a. He Superman hi hmelma ten  an kahchhiat hnuah a zawn nan thlawhna dang pe lehin chu chu ‘Green  Hornet’ tiin an ko leh a. He ‘Green Hornet’ hmanga thlawhna tla an zawn  laiin an thlawhna khawl chhiat avangin tuifinriatah an tla a, a chhunga  chuang mi 11 zinga 8 chu thiin Zamperini leh a thian te 2 chauh chu an  dam  khawchhuak a, a bula thliarkar pakhatah in hleuh kaiin he  thliarkarah hian ruahtui leh sangha hel eiin an nung a, ni 40 hnuah an  zinga pakhat chuan a thihsan leh.
               Hetianga an nun tawk tawk lai hian sava chikhat Albatross chu manin a sa  a tui loh em avangin sangha man nan te an hmang a, a hnuah chuan loh  theih loh in an ei a tul ta. Shark kawlhsen pui puiin a bei reng a,  Japanese bomber ten an rawn bei bawk nen thlipui na tak tak karah chuan  Pathian hnenah tanpuina dilin an tawngtai ve chiam thin a ni.
               Chutianga hrehawm taka ni 47 ngawt chu hmuna an awm hnu chuan a  damchhuak pahnih Zamperini leh Pilot Russel Philips te chu Japanese Navy  te’n an man ta a. Nasa taka dawpin indopui tawp thleng khan Japanese  Navy Camp, Ofuna-a tan in hrehawm takah Japanese ho chuan an hreng ta a.  An chhungte chuan indonaa thi taah an ngai hial a ni. Mahse Japanese  hovin an chhuah zalen takah chuan an khuaah hawin mipuiin an ngaisang  hle a ni.
               Hetianga indona a tawp a a zalen tak hnu hian rilru lam hahna leh chumi  nghawng hrisellohna neuh neuh chuan Zamperini chu a tlakbuak a. A  nupuiin a nawr avang leh a rilru hahna hrang hrang avang chuan  evangelist lar Billy Graham a rawngbawlna chu a chhim ve a. Hetah hian  chhandamna changin zu ngawl a lo vei ngheh em em tawh chu a bansan a,  Bible te chhiarin a vawikhatna atan Bible thu te chu a hrethiam ve ta.   Billy Graham-a chuan midangte fuih thar tur zawnga thusawi hna thawh  turin Zamperini hi a buatsaih nasa hle.
               Zamperini a pianthar takah hian ngaihdamna chuan a rilru a hneh hle a.  Prison camp-a amah tiduhdah tute  chu ngaihdam vek a duh a. Indonaa che  bawra tak tak te chu hetih hunlai hian Sugamo prison, Japan-ah an la tan  avangin kum 1950 khan Zamperini chuan he Jail hi tlawhin a testimony  leh thuchah a sawi a, a tan hunlaia amah tiduhdah a sawisatu te chu a  mal mal a kuahin a ngaihdam thu a hrilh leh vekin Pathian thu chah  ngaihdamna thupui hmangin thuchah a sawi leh a. Hei vang hian a lo  tanpui tawh thin te chuan chutianga a nun a thlakthleng chu mak an tiin  ropui an ti a, Gideons hovin Zamperini-a sem tura an buatsaih Thuthlung  Thar bu pawh lawm takin an lo dawngsawng a ni.
               Hetiang hian Indopui II-na laia a tanna hmun Jail hrang hrangte tlawhin  Zamperini hian rawngbawlna a hmang kual thin a. Kum 81 anih tawh hnu kum  1998-a Nagano, Japan-a Winter Olympics an nghah tum khan Olympic  meichher tlanpui turin Janpan ramah hian a kal leh a. Hetah hian   indopui laia a tanna hmuna amah tiduhdah nasa ber tu Matsuhiro Watanbe  chu hmuha ngaihdamna thu hrilh a tum a, mahse a inthiamloh em avangin  Watanbe hian Zamperini hi a lo hmu ngam lo a ni.
               Zamperini hian thusawi rawngbawl hna a pianthar atang hian a thawk  chhunzawm ta char char a. Hmun hrang hrang a pawl leh kohhran intawh  khawmnaah te thusawi tura sawm hlawh pawl tak niin Billy Graham-a  rawngbawlnaah te, John Piper-a rawngbawlnaah te, Greg Laurie-a  rawngbawlna hmun etc ah te thusawina hun a nei thin a. Indopui pahnihna  hunlaia a tawnhriat tam tak te, Prisoners of War (indona avanga tang)  anihna leh hmun hrehawm tak taka a tan chhunga a thil tawn hrang hrang  te, an thlawhna a tlak hlima harsa tak chunga an dam khawchhuah dan te  sawiin chung thu ngaihnawm tak atang chuan Pathian thuah inher lutin a  thusawi te chuan mi a hneh hle thin a ni. 
              Louis  Zamperini hian an nuna a thil tawn hrang hrangte a ziahna lehkhabu  pahnih hming in angin a tichhuak tawh a. A hmasa zawk hi Helen Itria  nena an ziah dun ‘Devil at My Heels’ niin kum 1956 khan tihchhuah a ni  a, he lehkhabu vek hi David Rensin nen ziak dun lehin kum 2003 khan  tihchhuah leh a ni. 
               ‘Seabiscuit: An American Legend’ ziaktu Laura Hillenbrand chuan Louis  Zamperini chanchin hi ziakin he lehkhabu hmingah hian ‘Unbroken: A World  War II Story of Survival, Resilence and Redemtion’ tih vuahin kum 2010  khan Random house chuan a tichhuak a ni. He lehkhabu hi a ngaihnawmin  chhiartute rilru a hneh hle a, an hralh tha bawk aniang, New York  Bestseller list-ah pakhatna niin Time magazine chuan kum 2010 chhunga  lehkhabu chhuak zinga tha ber ‘Top Book of 2010’ atan a puang nghe nghe a  ni. 
               Hetianga mi ropui tak a nih avang hian chawimawina pawh a dawng nual a.  Kum 2008 khan National Italian American Sports Hall of Fame, Chicago-ah a  hming ziah luh a ni a. Apr, 2011 khan Azusa Pacific University chuan  honorary degree, ‘Doctor of Humane Letters’ chu an hlan a. May 21 khan  Bryant University chuan ‘Doctor of Humane Letters’ a hlan ve bawk. Kum  1960 daih tawh khan The Torrance Airport chu ‘Zamperini Field’ tiin a  hming an thlak tawh a, Olympic leh Winter Olympic hrang hrangah meichher  chhi kaitu atan an lo hmang tawh thin bawk a ni. Tunah hian a nupui  fanau te nen Hollywood, California-ah an cheng mek.
WILL GRAHAM
Sahuai  chu sahuai vekin a thlak thin tih ang deuhin hemi te chhungkua hi mi  tam zawk chuan kan hmel hriat awm e. Will Graham hi January 30, 1975  khan Longmont, Colorado, USA-ah Pathian thu hriltu ropui Dr Billy  Graham-a tupa ni turin evangelist lar Franklin Graham leh Jane Graham te  inkarah a piang a, a hming tak chu William Franklin Graham IV a ni. A  naupanlai hun hi a nuta pahnih te leh a laizawnnu pakhat leh a nu leh pa  te nen Boone, North Carolina-ah an hmang a. Kristian chhungkaw ropui  taka seilian a nih angin naupangte a nih laiin Biak ina an inkhawmnaah a  piang thar.
               Zirna : Zirna lamah pawh a tluang chho hle a. 1993 khan Watauga High  School, Boone, North Carolina atangin High School a zo a. Kum 1997 khan  Liberty University, Lynchburg Virginia-ah Bachelor of Science in  Religion subject a la in a graduate. Kum 2001 khan Southeastern  Theological Seminary, Wake Forest, North Carolina atangin Master of  Divinity  degree a nei leh bawk aHonorary Doctor of Divinity chu Toccoa  Falls College atangin a dawng bawk a ni.
               Rawngbawlna : Will Graham hian rawngbawl tura kohna hi Pawl hnih a zir  kum atangin a dawng tawh a, kum 15a nih laia Billy graham Training  Centre, Asheville, North Carolina-a thalai pual Youth Camp buatsaihah  lutin Pathian rawngbawl tak tak tur in a in hlan ta a, heng a inhlanna  ti hlawhtling tur hian a chunga kan sawi tawh ang khian Lynchburg-a  Liberty University a lutin hemi hnu hian Southeastern Baptist  Theological Seminary, North Carolina-ah a zir leh a, heta a zir lai hian  Raleigh kohhran a pastor hna thawk tura ruat a ni.
               Kum 2004 atang khan Will Graham hian ni khat aw thalai te puala  intawhkhawmna chu Canada-ah a huaihawt tan a. Tuna a rawngbawlna hlung  ber Will Graham Celebration hi April, 2006 khan Leduc, Alberta,  Canada-ah a nei tan a. Hemi hnu lawk hian Celebration programme hi US  leilungah ngei a vawikhat nanGastonia, North Carolina-ah a nei tan bawk a  ni.
               Rawngbawltu naupangte la ni mahse Will Graham-a rawngbawlna hi a tla  tha thei hle a…….. A rawngbawl tak tak hun chhung hi la rei lo viau  mahse North  America-a rawng a bawl atang hian Will Graham Celebrations  ah ringawt pawh mi 50,000 chuangin a thusawi an ngaithla tawh a, he  programme atang te hian mi 1,600 chuangin Isua chu Lal leh Chhandamtua  pawmin rinawmna thu an lo tiam pui tawh a ni 
               Enge Will Graham Celebrations chu?: Khawvel sualna sang chho zelah  thalaite zinga rawngbawlna nei a thalaite chu ohhran ban pawimawh tak an  nih theih nana zirtirna pek chu a rawngbawlna tura ngaiin Will Graham  hian a rawngbawlna pakhat chu a hmingah Will Graham Celebration tia  vuahin April 7-9, 2006 khan Leduc, Alberta, Canada ah a tan a. Heng Will  Graham Celebration te hi a hmun a zirin hming hran vuah an ni leh thin  a, a hmasa ber pawh hi Wild Rose Celebrations tih a ni. Celebrations bik  hi khawvel hmun hrang hrangah tum sawm lai an huai hawt tawh a, chungte  chu-
  Wild Rose Celebration                                      2006    Leduc, Alberta
  Greater Gaston Celebration                           2006    Gastonia, N.C
  Four Rivers Celebration                                   2007    Kentucky, US
  Central Alberta Celebration                           2007    Red Deer, Alberta
  Great Knox County Celebration                    2007    Gambier Ohio
  Greater johnson County Celebration          2008    Burleson, TX
  East Alabama/West Georgia Celebration 2010    Auburn, AL
  Bicol Celebration of Hope                                2011    Bicol, Phillipines
  Jersey Shore Celebration                                 2011     New Jersey
  Nakuru Celebration                                            2011    Kenya
               Heng Celebration hrang hrangah te hian thalai tam thei ang ber hip  khawm turin programme buatsaih ani thin a. Football Tournament, Concert,  Rally etc te huaihawtin he Celebration a tel thalaite chuan heng  programe hi chhimin a hnuah thu tha tak tak leh nun chawm tak tak te chu  Will Graham-a hnen atangin an ngaithla zui leh thin a ni. Will graham  Celebration in a tum ber chu thalai tam tak Kristian sakhua ngaihsak lo  leh kohhran pawh ngaihsak lem lo te a tam thei ang ber Isua Krista hnena  hruaia amah nen inzawmna thuk tak an neih theih nana tanpui a, kohhran  ban pawimawh tak an nih theih nana training pek te a ni.
   A  pa a ngaisang : Will Graham hian a idol chu a pa leh a pu an ni tih a  sawi a. “Ka pa hi naupangte ka nih laia Isua hnena min hruai thlengtu a  ni. Kan harsatna hrang hrangah ka pa hian min puih a in huam reng a,  discipline khauh tak, hmangaihna in a hual vel hnuaiah min enkawl  seilian a. Pathian mi hriat pasal tha tak anih avang hian amah hi ka en  tawn tlat thin,” tiin a pa Franklin Graham, CEO Samaritan’s Purse  chungchang chu kumin Father’s Day khan a sawi.
--------------------------------------------------
DAVID BRAINERD
               Hemi hnu hian Yale University-ah zirna sang zawk bei turin a in ziak  lut a. hetih hunlai hian damlohna in tlak buakin a khak chu a thi thin  a, (hei hi T.B. niin rin a ni) hei vang hian a zirna pawh hun engemaw  chen a chawlhsan nghe nghe. Yale-a a let leh hnu chuan zirtirtu leh  thuneitu ten Pathian lam an ngaihsak tawk loh avang leh chhan dang dang  vangin Yale  University zirtirtu te leh zirlai te inkarah inhmuhthiam  lohna a lo inmung nasa hle a. Hei vang hian he college zirtirtu leh  thuneitu te sawisel reng reng chu a vawihnihnah hnawhchuah tur tih dan  an lo siam a. He dan an siam ni hian Yale University thuneitu te chuan  an mahni lam tang nia an hriat, hetih hunlaia mi lar tak Jonathan  Edwards chu thusawi turin an sawm a, mahse Jonathan Edwards chuan tan a  hnekin zirlaite lamah a tang ta hlauh mai a, David Brainerd pawh chuan  an zirtortu te chu vawi hnih lai a sawisel ve tak avangin hnawhchhuah a  ni ta a ni.
               Hei vang hian David chu a lungngai hle. A chhan chu Connecticut huam  chhunga Pastor hna thawk tur chuan Yale emaw Havard atang emaw a an  graduate a ngai a, chu chu a thei dawn tak loh vang a ni. Hetiang anih  avang hian Brainerd chuan a rilru siamin Missionary hna thawk turin a  inpe ta a, Nov 25, 1742 khan Scotland for Propagating Christian  Knowledge hnuaiah Red Indian ho zinga rawngbawl turin a thawk chhuak ta a  ni.
               David hian hnam kawlhsen tak Red Indians ho hi a vei hle a. Hetih  hunlaia kohhran hruaitute chuan chhandam tur thlarau pawh Indians ho  hian an nei ve ring lo hial khawpin an vei lova. Mahse a thil vei chuan a  ur thlu ngang a niang April 1 1743 khan David chuan Kaunameek-a Red  Indians ho hnenah rawngbawlin a chhuak ta a ni. A hna tir lamah chuan  heng Indians ho pual hian sikul dinin Sam ziak chu an tawngin a lehlin  sak bawk a. Hetianga a thawk tui tan dawn chauh amaw tih lai hian  Pennsylvania-a Delaware Indians ho zinga thawk tur a tih a ni leh a,  heta a thawh lai hian New Ark Presbetery chuan pastor atan a nemnghet a.  Kumkhat vel lek a thawh leh hnuin a rawngbawlna hlawhtlinna ber New  jersey-a Crossweeksung-ah a in sawn leh ta a ni. 
               He hmuna a awm hnu kum khat lekah chuan Crossweeksung-a Red Indian  kohhran chuan member 130 chuang a nei ta mai a, a rawngbawlna chu a  hlawhtling a tih loh theih loh. Hetih hun lai hian Mission field hawsan a  Pastor hna thawk tura sawmna tam tak a dawng a, heng te hi David  Brainerd chuan hnawl vekin Red Indians ho zinga rawngbawl chu a thlang  ta zawk a ni.
               Indian ho zinga a rawngbawlnaah hian harsatna tam tak a tawk a. Harsa  taka heng hnam mawl ho tawng zir chawp chunga huphurh taka a luhchilh  rual hian a hnenah Pathian hnathawh lo thlengin Indians ho hian ‘Pathian  Zawlnei’ tiin an sawi thin. Brainerd hian an tawnga Bible thenkhat a  lehlin bakah khawlai leh Indianhrang hrang te hnenah te Pathian thu a  hril thin a ani.
               America ram lo luahhmasatu, hnam kawlhsen tak Red Indians thenkhat  chuan David Brainerd hi thah tumin an veh ru fo thin a, mak tak maiin  Pathianin a veng zel thin. Tum khat chu a puan ina tawngtai tura a thing  thi chu thah tumin an veh a, Indians hovin an va bihthlak nak chuan a  tawngtaina sir a rul chukna tak Rattlesnake in a mei ti nghawr a, a bul  maia a lo ding ur ur chu an va hmu a, a hmai bulah te chuan chu rul  chuan a lei te a chhuah zoh zoh a, a tawngtai zawh chuan chu rul chu a  tleng bo leh mai tih an va hmu a. Heta tang hian Indians hovin an hlauh  em  em Rattlawsnake meuh pawhin a chuk ngam loh niin an hria a,heta tang  hian David Brainerd chu an ngaisang ta em em a ni.
               David hi a thawkrim hle a. Indians ho awmna hmun hrang hrang chu sakawr  hmangin khaw chhia pawh sawi lovin a fangkual a Pathian thu a hrilh  thin. Mahse Yale university-a a zirlaia a natna T.B. chu lo chhuak lehin  chu chuan a rawngbawlna a ti thuanawp hle a, November 1746 atang phei  chuan rawngbawl hna a chawlhsan hialin in enkawl turin Jonathan  Dickinson-a hnenah a awm ta a. Reilo te hnuah Northampton. Massachussets  ah zinin Dr. Jonathan Edwards-a hnenah in enkawl turin a awm leh a.  Hetah hian Jonathan Edwards-a fanu Jerusha Edwards chuan a enkawl thin  a, ani nen hian an in ngaizawng ta hial a, mahse a hriselna that loh  avangin an innei thei lo a ni. Chutianga thih ngam khawp rei tak a natna  atawrh hnu chuan October 9, 1747 khan kum 29 mi niin rim taka rawng a  bawlsak thin Lalpa hnenah a chawl hlen ta a ni.
               A thih hnu hian amah enkawltu Dr jonathan Edward chuan a rawngbawlna  chanchin leh a thusawi hrang hrang te chu lakhawmin lehkhabuah a siam a a  hming atan An Account of the Life of the Late Reverend Mr. David  Brainerd’ tiin a vuah a. he lehkhabu hian mi tam tak rilru a hnehin  missionary ropui tak tak Henry Martin, Jim Elliot, Adoniram Judson etc  te chuan he lehkhabu vang hian Missionary a kal duhna rilru an put phah  hial ni a sawi a ni.
  David  Brainerd hi Yale University chuan hnawtchhuak mahse missionary ropui  tak anih chhoh avang leh an ngaihsan em avangin a hming chawiin Brainerd  Hall chu an campus ah an sa hial a ni.
  David Brainerd hian kum sarih chhung chauh rawng a bawl hman.
  Second Great Awakening  laia evangelist lar tak James Nrainerd taylor kha David-a cousin a ni.
  David Brainerd-a thlan hi Northampton-ah a awm.
  A rawngbawlna a a hrisel lohna leh harsatna hrang hrang a tawh te leh Pathian nena an inzawmna chungchang The Memoirs of David Brainerd chu tihchhuah a ni bawk.
  Hawaii rama missionary lar tak David Belden Lyman  (1803–1868) khan mi tam tak te tih angin a fapate pahnih hmingah David  Brainerd a hming chawiin David Brainerd Lyman tiin a phuah ve ve
            -----------------------------------------------------------------------------------
           James Hudson Taylor
               China rama a kal hma hian Taylor hian midang hnen atangin Walter Henry  Medhurst-a ziah China:Its State and Prospects’ tih lehkhabu chu a hawh  a, hemi hmang hian China ram leh a chengte chanchin te, an tawng  tlanglawn ber Mandarin leh Greek, Hebrew leh Latin tawng te a lo zir  nasa hle tawh a ni.
               Kum 1852 atang khan a rawngbawlna atan a pawimawh dawn tih hriain Royal  London Hospital-ah damdawi lam a zir a. Hetih hunlai hian China rama  Civil War thlen lai niin hei hian Chanchin Tha hrilh kawng nasa takin a  hawng niin Karl Gutzlaff chuan a report a, hemi nghawng zelah Chinese  Evangelisation Society chu din a ni a, Hudson taylor pawhin a lo  suangtuah lawk ang ngeiin China rama he society Missionary hmasa ber  nitur hian a inpe ta a ni.
               China lamah: Damdawi lam a zir chu a zir zawh fel hman lovin Sept 19,  1853 khan Hudson taylor chuan China a pan a. March 1, 1854-ah Shanghai  thlengin a thlen kum hian tualchhung buaina nasa tak a thlen avangin hna  engmah a thawk thei lo. 1855 atag chuan hmun hrang hrangah Pathian thu  sawiin a vak kual tan ta. A rawngbawlnaah hian Over Coat dum lianpui a  hak thin avangin ‘ramhuai dum’ tiin an lo ko thin a, a thlawnin damdawi  te chu sem bawk mahse a rawngbawlna pawh a tla tha lo hle. Hei vang hian  anmahni inchei anga inchei chuan rawngbawlna a tlak that beiseiin a  chalsam zawng zawng a ziat kawlh vek a, an thawmhnaw ang inbelin rawng a  bawl ta a, Shanghai-a a awm lai hian Chinese naupan Hanban-a chu a  enkawl bawk.
               Hetih lai hun hian William Chalmers Burns, English Presbyterian Mission  tirh chuan Shantou-ah rawng a bawl ve tan a, William-a hi Taylor hian a  han pui ve zawk a, a puih hlan hian Shanghai-a a damdawi dahkhawlna in  chu a kang a, damdawi chu a kangral vek a, a zinchhuahnaah suamhmangin  an suama, a neih zawng zawng an laksak vek bawk a, hei hian a  rawngbawlna a tibuai hle.
               Tichuan, indinthar leh \in Shanghai atangin 1857 khan Ningbo-ah a  insawn a. Hetih hunlai hian amah tirtu Chinese Evangelisation Society ah  chuan buaina a awm avangin George Muller chuan Hudson taylor hi lehkha  thawnin he society atanga indang a a thawhpui John Jones nen anmahni  puala thawk mai turin a rawn a. Chu thu chu zawmin Hudon Taylor leh John  Jones te chuan ‘Ningpo Missions’ dinin Chinese mi pali Ni Yongfa, Feng  Ninggui, Wang Laijun leh Qiu Guogui te chuan an rawn zawm ve nghal a ni.
               Hudson Taylor hian kum 1858 khan London Missionary Society hnuaia  missionary Rev Samuel Dyer-a fanu Maria Jane Dyer chu nupui atan a nei  a, an nu hian China rama hmeichhe missionary hmasa ber MaryAnn  Aldersey-i’n Chinese hmeichhe sikul a din Ningbo-ah a  thawk ve thung a  ni. Taylor leh Maria te hian nupa an nih angin fachhawm atan Tianzi chu  an la a, kum 1858 vek khan naute neiin hei hian a thihsan leh thuai a,  kum 1859-ah Grace chu nei lehin ani hi chu a damchhuak a, Grace-i pian  hnu hian Sr William Parker-a din Ningbo khuaa damdawiin chu an nupa in  an enkawl chhunzawm ta a ni. Damdawiin an enkawl lai hi Hudson Taylor  chuan a laizawnnu Amelia Hudson hnena a lehkhathawnah hetiang hian a  ziak,
               “Pound sangkhat nei ila, China tan ka hlan ang. Nunna sangkhat nei ila,  China tan ka hlan ang, China ringawt nilovin Chinese miten Isua an neih  theih nan. Pathian tan hian tih lutuk a awm thei dawn em ni? A lutuk  thlengin kan chhandamtu hlu tak tan hian kan ti thei angem?” 
               Hudson Taylor chu a hriselna lam a that loh avangin an chhungin Englang  ah kum 1860 khan furlough-in an haw a. An rual hian Bridge Street  Church, Ningbo ami tlangval pakhat Wang Laijun chu an hruai tel ve a, a  ni hian Bible lehlin lamah Hudson taylor hi a pui nasa zui hle a ni.
               England-a an cham chhung hian British and Foreign Bible Society  bultumin Frederick Foster Gough nen Thuthlung Thar bu chu Mandarin  tawng(Roman Script hmang) a lehlin hna an thawk a, hemi chhung hian  damdawi leh nauchhar lamah Diploma Course chu Royal College of Surgeons  hnuai atangin kum 1862 khan a zo bawk. A nupui Maria-i puihna in kum  1865 khan China ram tul zia ziahna lehkhabu China’s Spiritual Need and  Claims chu an tichhuak leh a. He lehkhabu vang hian mi tam takin China  lamah an rilru an seng a, volunteers tam tak luh phah in heng zingah  hian missionary ropui tak James Joseph pawh a tel nghe nghe a ni.
               HEtih rual hian British Isles-a kohhran hrang hrang tlawh kualin China  ram tulzia chu a auchhuahpui zel a, Newgate Prison-ah Chaplain in a  thawk lailawk bawk. Hetih hunlai vek hian Metropolitan Tabernacle  pastor, mi ropui tak Charles haddon Spurgeon nen in tawngin ani nen hian  rawngbawlna lamah an in pui tawn nasa hle a ni. 
               England-ah hian an fa dang Herbert, Frederick, Samuel leh jane te an  nei leh a. June 25, 1865-ah Taylor chuan China rama rawngbawl tu tur  society din anih theih nan Pathian hmanrua atan a in pe pumhlum a,  Pathian a kar a ni. Tichuan a hnu lawkah William Thomas Berger nen China  Inland Mission dinin kum khat hnuah chuan China rama rawngbawl turin  Missionary 21 an la a, Ponud 2,000 chuan ang tuak ngah hman bawk. 1866  khan Taylor chuan Occasional paper of the China Inland Mission chu  tichhuakin hei hi China Millions tia hriat zui a ni.
               England rama kum 5 chuang zet rawng an bawl leh hnuin May 26, 1866 khan  China a let leh turin England an chhuahsan leh ta a, tluang taka thla  li chuang lawnga an zin hnuin Shanghai chu Sept 30, 1866 khan an thleng  leh ta a ni.
               Hemi tum hian Missionary tam tak an hruai tel ve avang leh chinese ho  inthuama an inthuam vek avangtein China Inland Mission chuan sawisel a  hlawh chho tan a. 1868-ah phei chuan an Mission hmunpui Yangzhou ami chu  run a ni a, a runtu te hian an rawk bakah an hal chhe nasa hle a, mahse  tumah an thi lo. heng British mi te an run avang hian helai hmuna Royal  Navy lo thleng hlim te chuan an anmahni runtu te chu an bei let a.  Hetih rual hian British parliament lamah chuan China Inland Mission-in  China tualchhung buaina an thlen avangin China rama Missionary zawng  zawng thawn haw tura nawrna te pawh a awm hman hial a ni. Mahse heti  chung hian Yangzhou-ah rawngbawlna chhunzawm zelin kum dang zawng aia  tam ringthar an nei hial zawk a ni.
               Kum 1870 chu Hudson chhungkaw tan chhiat kum a tih theih hial awm e. An  fate pathum chu loh theih lohin England ah thawn haw a ngai a. Hemi   kum July thla hian an fapa Noel chu a piang a, a nu Maria hrisel lohna  avangin karhnih hnu lekah a thi leh mai a. Chumi atanga ni tam a ral  hmain Hudson Taylor-a nupui Maria pawh chu Cholera vangin a thi zui ve  leh bawk. Hei hian Hudson Taylor-a a nghawng nasa em em a, a hriselna  pawhin a tawrh phah hial avangin England ah a haw leh phah a ni.
               England-a a haw leh hnu hian missionary tho Jane Elizabeth Faulding nan  an innei leh  a, 1872-ah China-ah let lehin hetah hian an fa hmasa ber  phir chu Elizabeth hian kum 1873 khan Nanjing-ah a hring. Hemi kum vek  hian loh theih lohna avangin England-a an fa te enkawltu leh an Mission  Secretary thih avangin England-ah an haw leh.
               Kum 1874 ah chuan lawngleng hmanga a chetsual avangin a zeng ti tih a,  heti chung hian missionary 18 chuang an mamawh thu appeal a siam a, a  dam chhuah hnu kum 1876 khan missionary 18 te nen China-ah an let leh.  England-a a cham chhunga China ram tulzia a sawi hian mi tam tak hnehin  hetih hunlaia Cricket khel thiam hmingthang Studd family pawh a hneh hle  a, an chhungkua ami Cricket khelthiam lar taj Charles Studd chu  Cambridge University-a a thiante paruk nen China rama missionary hna  thawk turin an inpe ve hial a ni. Hudson hian China ram laili lamah ram  zauh zelin Mission station engemawzat a din belh a. Sept 13, 1876-a  Britain leh China sawrkarin Chefoo Convention an signed hnu phei chuan  rawngbawlna kawng zauzawk in  hawngin China ram laili lama rawngbawl zel  phalsak anni a. hemi behchhan hian hmeichhe missionary engemawzat  lakbelhin kum 1881 khan China Inland Mission hnuaiah missionary 100  chuang an awm tawh a ni.
               Kum 1883-ah England-ah let lehin China ramin missionary a mamawh em  avangin missionary dang a lak belh a. Hemi hnu hian CIM hnuaiah hian  missionary 225 thawkin kohhran 59 lai an din tawh a ni. Kum 1887 ah  missionary 102 an lak belh leh a, 1888-ah missionary 14 chu US lama   China ram tulzia a tlangau pui atangin an neih belh leh bawk.
               Kum 1899- 1902 inkar khan Chinese hovin ramdang miin an ram hneh chhuh a  an ram an awp duh lohna leh Kristian sakhua thehdarh dodalna Boxer  rebellion (Tualchhung Buaina) chu an chawk chhuak a. Hei hi Mission  Society hrang hrang leh missionary ten an tuar a, tam takin an thih phah  a ni. Chu chuan Taylor pawh a ti hnual ngei mai. China Inland Mission  hnuaia missionary 58 leh an fate 21 chuang chu thah an ni a. He buaina  hi Sept 7, 1901-a Boxer Protocol signed chuan ti tawpin chhiatna tuarte  hnenah zangnadawmna pek an ni hlawm a. Mahse heng tanpuina sum te hi  Isua Krista dawh theihna leh ngilneihna lantir nan Hudson Taylor hian an  pawl China Inland Mission tan pakhatmah a la duh lova. Hei vang hian  thenkhatin sawisel mahse British Foreign Office, Beijing chuan an  ngaisang hle ani tih entir nan CIM hnenah hian pound 200 lai an pe ta  tho a, Chinese mi tam tak pawhin Taylor-a ngaihdan chu an ngaihsan phah  hle.
               Hun tawp lam: Hudson Taylor hi hrisellohna hrang hrangin a tlakbuak  avangin CIM rawngbawlna atang chuan chawlin Switzerland-ah in enkawl  turin a nupui nen an awm a. Hetah hian kum 1904 khan a nupui Jennie  chuan a thih san. Tichuan kum 1905 khan a vawi 11 nan China ramah a let  leh a, theih tawka rawngbawl pahin Yangzhou leh Zhenjiang leh khawpui  dang te fang kualin Changsha-a khuaa a awm laiin a in a a lehkha chhiar  chu June 3 1905 khan a thi ta a ni. A ruang hi England-a phur let lovin  Zhenjiang khua a a nupui hmasa Maria-i ruang bulah an zalh ta a ni.
Adoniram Judson
Tun  tum mi ropuite huangah chuan request kan dawn angin Burma rama Chanchin  Tha thlen tu, missionary ropui Adoniram Judson-a chanchin hi tawite in i  han bihchiang dawn teh ang.
             Kum 16 a lo tlin chuan College kal turin College of Rhode Island &  Providence Plantations-ah a inziak lut a, kum 19 a nihin a graduate. He  college-a a luh lai hian thian nghet tak mai Jacob Earnes nen an inchhar  a, Jacob Earnes hi Kristian sakhaw rindan pawm lo tu niin chu  a rindan  chuan Judson-a chungah nghawng nasa tak a nei a, a naupan lai atanga a  rinna chu paihin a thianpa Jacob-a ngaihdan chu a tawmpui viau hman a.  Mahse a thianpa Jacob chuan damlohna avangin a thihsan thut mai a,  chutia Kristian atanga Skeptism-a hruaichhuak tu a thianpa Jacab a thih  tak avang chuan a rilru a buai hle a, Kum 1808-a Andover Theological  Seminary a chhim tum chuan a rindan chu a diklo ani tih a hmuchhuak a,  inlamletin a nun Pathian hnenah a hlan ta a, hei hi missionary atana a  inpekna chuan a chhunzawm a ni.
             Kum 1810 khan Judson hian Andover zirlai zinga ramthim vei pawl pakhat  ‘The Brethren’ chu a zawm a, heng Andover-a zirlaite hi America-a  missionary pawl hmasa ber din tur a hmala tu ber niin Judson hian he  pawla a tel lai hian Asia ram a vei hle a, milem bia tam tak an la awm  avangin Chanchin Tha mamawh ber ram niin a ngai thin. Tichuan ‘The  Brethren’ chuan mission pawl din turin Congregation Church’s General  Association hnenah dilna an thlen a, kum 1810-ah chuan an dilna chu  remtihsak niin American Board of Commisioners for Foreign Missions  (ABCFM) chu din a ni ta a ni.
             Sept 19,1811-ah Judson chu ABCFM chuan khawchhak lama missionary hna  thawk turin an la ta a, a senso leh amah chawm hna hi Congregational  Church chuan an thawk dawn a ni. Hemi hnu lawk hian nupui atan Ann  Hasseltine chu Feb 5, 1812-ah a nei a, an inneih tuk chuan Tabernacle  Church, Salem-ah tirchhuahna hun hman niin Feb 19, 1812-ah chuan  ‘Caravan’ lawng hmangin Luther Rice, Samuel leh Harriet Newell leh a  nupui Ann Judson te nen chuan khawchhak panin an chhuak ta a ni.
             Hemi tuma an zin chhuak hi India rama rawngbawl tum an ni a. Calcutta  chu June 17, 1812-ah thlengin lawnga a zin chhung hian Baptisma  chungchang a zir nasa hle a, a zirna atangin Isua zirtirna pawm dawn  chuan hnimphum ngeia baptisma chan tul nia a hriat avangin Sept  16,1812-ah a nupui nen chuan Baptist thurin pawmin William Carey-a  thawhpui William Ward chuan hnimphum ngeiin baptisma a chan that tir leh  a ni.
             Hetih hunlai hian India rama roreltu British thuneitu te chuan  missionary ten Hindu ho chanchin tha hrilh chu an lawm lem lova, chuvang  chuan rawngbawlna tur hmundang dapin July 13, 1813 khan Burma panin an  chhuak ta a, an kalkawngah hian a nupuiin an fa hmasa ber a hring nghe  nghe.
             Judson hi Baptist-a a inpek tak avangin United States a Baptist kohhran  te missionary tirh angin a thawk chhunzawm ta a, a kalpui Luther Rice  erawh chu a hriselna a that loh avangin America ah a let leh a, William  Carey-a’n a kawhhmuh angin Baptist kohhran hnuaiah Foreign Mission an  din ta a, hei hi American Baptist Missionary Society lo din chhuahna a  ni chho ta a ni.
Burma lamah:  Burma ram hi Buddhist ram anih angin Kristian a inleh tir chu thil  harsa a ni dawn tih Serampore-a an awm lai hian Judson chu hrilh a ni a.  Tichuan Judson chuan Burmese tawng chu a zir ta ngat ngat a, zirtirtu  ruaiin nikhatah darkar 12 a zir thin a, tawngthei tur erawh chuan kum  thum zet a bei thung a ni. Tawng a zir chhung hian an hnampui tumah an  hmu lova inkhawm pawh a buatsaih mai ngam lo. 
             Judson hian Burma tawng grammar-a dah leh Chanchin Tha Matthaia ziak  Burma tawnga leh chu kum 1817 khan a zova, Serampore atangin  Printing  Press thawn a ni a, hemi enkawl tur hian missionary printer George H.  Hough leh a nupui chu lokal telin Burma rama khawlchhut hmasak ber  tichhuakin Matthaia ziak chu copies 800 an chhu chhuak a ni. Kum 1818  atangin inkhawmna tur mau hmangin in a sakah chuan thu a hril tan a,  April 1819-a inkhawm a buatsaih tum chuan mi 15 an lo kal khawm a, an  phur vaklo tih a hre na a, chanchin tha chu a hrilh zel thova, tichuan  thla hnih hnu a Burmese mi piangthar hmasa ber Maung Naw, 35, chu  Baptisma a chantir ta a ni. kum 1822 thleng hian mi 18 in baptisma an  chang leh a Burma a thlen atanga kum 10 na kum 1823 ah chuan Judson  chuan Thuthlung Thar bu pum chu Burmese tawngin a let zo hman tawh a ni.
             Harsatna : Kum 1824-ah chuan Burma-in Assam leh Bengal lama ram zauh an  duh vang leh British hovin an sumdawnna zauh zel an duh avangin First  Anglo-Burmese War chu a thleng a. Burma rama mingo reng reng chu  enthlatu a ngaiin Judson pawh hi tan in hrehawm tak Ava leh Aung Pinle  ah te thla 17 chhung tan tir a ni a, a tan chhung hian fa 2 nei leh  hmanin indo a tawp a, Judson te pawh chhuah zalen niin Oct 24, 1826-ah a  nupui Ann hian a thihsan a, thlatuk hnuah a fa nausenin a thihsan leh  bawk. He indo tihtawp nana inremna thuziak hian Missionary te tan kawng a  hawng nasa hle a, kohhran member pawh pung chho zelin 1826-ah Burmese  pastor hmasa ber Ko-Thah-a chu Judson hian a nemnghet ta a ni.
             Karen ho zingah: Kum 1827-ah Judson cuan Burma hmar lama Karen hnam te a  luhchhuah a, Karen zinga rawngbawl tura lut hmasa ber a ni. Helai hmuna  a rawngbawl chhung hian misual tawrawt tak tak ten piantharna an chang  a, rawngbawlnaah an pui nasa hle. Salween lui zawh chhovin rawng a bawl  zel a, a hunawl neih chhun chhunah Bible bu pum chu Burmese tawnga  lehlin hna a thawk pah a, 1834-ah zovin kum 1835-ah Bible pum chu  Burmese tawngin a tichhuak ta a ni.
             Hemi kum vek hian a rawngbawl pui George Boardman-a thihsan a nupui  Sarah Hall Boardman chu nupui-ah a nei leh hnuah Sarah pawh hian a  thihsan leh.June 2, 1846 ah a nupui pathumna Emily Chubbuck chu a nei  leh a, ani nen hian fanu an nei leh. Tichuan thahnem ngai taka rawng a  bawl laiin chuap natna a nei tih hmuh chhuah a ni a, doctor ten a tihdam  nan lawng hmanga zin turin an ti a. Tichuan lawnga a chuan laiin Apr  12, 1850 khan kum 61 mi niin a boral ta a, a ruang hi Bay of Bengal  tuipuiah vuiliam a ni ta a ni.
Facts:
*  Burma-ah hian Judson hian kohhran member 100 chuan awmna a din hman a,  Bible letling zovin ringtu 8,000 chuang a siam hman a ni.
* July thla apiangin Myanmar-a Baptist kohhran te chuan ‘Judson Day’ an hmang ziah.
*Tuna Yangon University khi kum 1920-a din a nih khan Judson University tih a ni.
*Judson hian Burmese-English Dictionary hmasa ber a siam.
* USA ah khuan Baptist kohhran, Judson-a hmingpu a din hi 36 chuang a awm.
* Indopui Pahnihna a US liberty ship SS Adoniram Judson kha amah chawimawi nana phuah a ni.
DAVID LIVINGSTONE
             Tichuan, December 8, 1840 khan Algoa Bay England atangin a rawngbawlna  tur Africa ram panin Lawngin a zin chhuak ta a. Kum 20 kaltaa Robert  Moffat-a lo din Africa rama Mission Station Kuruman, Bechuanaland chu  July 31, 1841 khan a thleng a. Kum hnih chhung chu Africa ram chanchin  zirin hmun hrang hrangah a zin kual a, Explorer ropui a ni tih hi phat  theih a ni lo. Explorer leh Missionary Doctor a nih pah bawk avangin  henglaia Africa hnam ho nen hian an in pawh hle a, tidamtu anih avangin  an nel hle a ni.
             Hemi hnu hian khaw kheng nasa tak avangin kum 1847 khan Kolobeng-ah an  insawn leh a hetah hian David-a rawngbawla hmun hrang hranga rawngbawla a  chhuah hlanin naupang te tan a nupui Mary chuan sikul a siam ve thung  a.Kolobengah pawh hian lui zawng zawng kang vek khawp a khua a khen  avang in Missionary neih thlahlel em em tu Makolos khuaah insawn an tum  leh a, mahse a rawngbawlna hmun hrang hranga a nupui fanau te hruai ve  zel a buaithlak em avangin David chuan a nupui fanau te chu ngai tak leh  thlahlel tak chungin kum 1849 khan a England-ah a thawn haw ta a ni.
             David Livingstone hian African hnam mawl tak tak te hi lehkha a zirtir  bakah, ranvulh dan tha zawk te, lo (leilet) neih dan tha leh hlawk zawk  te, insak dan te, thianghlimna kawngte a zirtir a. Doctor anih angin  henglai hmuna natna hluar tak Malaria enkawl nan Quinine leh  Julap(kawthuahna) a chawhpawlh chu a hmang thin a. Pathianin mal a sawm  bawk a, he damdawi hi an ngeih hle a, an bawlpu te pawhin an zah a, an  ngaina hle a ni David Livingstone hian African ho sal atan man a hralh  an ni thin chu a dodal nasa hle a, tih tawp a nih theih nan hma a la  nasa in a tawngtai nasa hle a ni.
| Victoria Falls- David Livingstone hi mingo zinga he tuikhawhthla hmu hmasa ber tu a ni | 
 Ram thar zawng mi (Explorer):  David Livingstone hian chanchintha hril pahin Africa ram a fang a, thil  thar tam tak a hmuchhuak a, explorer ropui tak a ni. Khawkheng vanga  Kolobeng mission khar anih hnu khan Africa hmarlam panin a zin chhuak a,  hetah hian River Zambezi-a tuikhawhthla ropui tak Mosi-oa-Tunya chu  hmuchhuakin a hming atan Victoria Falls a vuah nghe nghe. Missionary hna  a inpumpek aimahin Africa ram pilril tak tak vah chhuah a rawngbawlna  atana kawngsial chu a kohna dawn ni a a hriat avangin leh society lamin  exploration hna chawlhsan tura thu an pek si avangin London Missionary  Society nena an thawhhona chu a ti tawp ta a ni. David hian kum 1853-  1856 khan Africa khawthlang Atlantic Ocean kam Luanda (Angola) atangin  khawchhak Indian Ocean kam Quelimane (Mozambique) thleng a fangchhuak a,  1858-1864 inkar chhungin Shire lui leh Ruvuma lui ruam a fangchhuak leh  bawk. Tin British sawrkar ruahmanna angin kum 1858-1864 chhung khan  Zambezi Expedition chu a nei a he expedition neih pah hian Lake  Nyasa(Lake  Malawi) chu kum 1858 khan a hmuchhuak a, Chilwa lui pawh  1859 ah a hmuchhuak bawk. Hemi hnu hian khawvela lui sei ber Nile hnar  zawng turin a thawkchhuak leh a, mahse a hlawhchham. Hlawhcham mahse  Lake Ngami leh Lake  Bangweulu te leh lui hnar dangte a hmuhchhuah phah  tho va, a hnu zelah a tangkai zui hle a ni.
| "Dr David Livingstone, I Presume"- Stanley | 
             Hetianga Nile hnar a zawn beidawn hnu hian Livingstone-a chu natna tam  takin a tlakbuak avangin khumbetin a na a, hemi chhung hian London lam  nen an in biakpawh theih loh avangin a chanchin hi kum 6 chhung hriat a  ni lova. Hei vang hian New York Herald chanchinbu chuan amah zawng tur  hian Henry Morton Stanley chu a tirchhuak ta a. Stanley hian a damloh  avanga cher chhe tawh tak David Livingstone hi kum 1869 khan Ujiji  khuaah han hmuchhuak a. A damloh avanga a chauh chhiat taw hem avangin  Stanley hian David hi haw turin a thlem a, mahse David hian a hnial  fithla thak.
             A hun tawplam kum 4 chhung hi damloin hun a hmang char char a, tichuan  May 1, 1873 khan a chenna  Lake Bangweulu bula Chitambo khuaa a inah a  khum kianga \hing\hi a a \awng\ai lai chu a thi ta a ni. Heta a thihpui  deuh ber hi Malaria leh Kawthalo niin hriat a ni.
             Mi ropui David Livingstone a thi tih an hriat hian Britain chuan a  ruang chu an ram lama thawn haw a ropui taka vuiliam an duh thu an thawn  a. Mahse helai hmuna tribal ho hian an ngainat em avangin an phal lo.  Nasa taka dil an nih hnu chuan a taksa thawn let chu an remti ta a,  mahse a lung(heart) chu la chhuakin a lung tellovin an thawn haw a ni.  Hei hi a chhan chu Tribal ho hian, ‘A taksa chu in nei thei anga, mahse a  thinlung hi chu Africa ta a ni,” tia an tan tlat vang a ni. Ama duh ang  ngeiin Tribal ho hian a lung hi a chenna bulah an phum a, A ruang hi  Chitambo atanga Zanzibar thleng km 2400 chuang chu kein African ho hian  an zawn a, kawngtluanin mittui nen, Pathian hla a lo zirtirte sa chung  zelin thla 10 zet an zawn hnuah Zanzibar chu an zawn thlen hnuah London  lamah lawnga phurin mipui tam takin an lo hmuak a. April 18, 1874 khan  The Collegiate Church of St Peter, Westminster Abbey ah ropui taka  vuiliam a ni ta a ni.
  
 Mi ropuite pian champha emawh thih champha emaw hriat rengna entir nan  saorkarin office chawlh a puang thin a. Hetiang niah hian kan hriat reng  turate chanchin mipuite hriat turin TV, Radio leh chanchinbuahte  puanzar a ni ngai meuh lova. Baba Saheb Dr. Ambedkar-a pian champha vawi  120-na hriat reng nan Mizoram Governor M.M. Lakhera chuan April 14,  2011 hi sorkar chawlhah a puang a. Hemi ni denchhen hian Ambedkara  chanchin tawitein ka ziak a ni.
             Mi ropuite pian champha emawh thih champha emaw hriat rengna entir nan  saorkarin office chawlh a puang thin a. Hetiang niah hian kan hriat reng  turate chanchin mipuite hriat turin TV, Radio leh chanchinbuahte  puanzar a ni ngai meuh lova. Baba Saheb Dr. Ambedkar-a pian champha vawi  120-na hriat reng nan Mizoram Governor M.M. Lakhera chuan April 14,  2011 hi sorkar chawlhah a puang a. Hemi ni denchhen hian Ambedkara  chanchin tawitein ka ziak a ni.  
  
  
 Hetianga khawvel puma thusawitu ropui a lo nih chhoh rual hian a  tumruhna te avangin kawng hrang hrangah hlawhtlinna a hmu chho va,  mitdelte advocate tia hriat a ni ta. Hmeichhia ten vote  an neih theihna  atan nasa takin hma a la a, indona leh tharum thawhna nasa takina   dodal thin bawk a, suffragist leh pacifist a ni kan ti thei awm e.  Hriselna, ei leh in thianghlim zawk leh hmathlir thui zawk neih nana  hmalain kum 1915 khan George Kessler nen Helen Keller International  Organization an din a, kum 1920-a American Civil Liberties Union (ACLU)  dintu zingah pawh khan a phusa pawl tak a ni. Ram hrang hrang 39-ah  thusawiin a zin a, Japan phei chu a tlawh ngun bawk a, Japanese ho khian  Helen Keller hi an ngaisang hle. Keller hian US President hrang hrang  Grover Cleveland atang a Lyndon B. Johnsom thlengin hmaichhanah a kawm  a, thian tha takah a chhuah hlawm nghe nghe a, milar tak tak Alexander  Graham Bell, Charlie Chaplin leh Mark Twain te ho nen pawh hian an in  ngaina in an in kawmngeih hle.
                 Hetianga khawvel puma thusawitu ropui a lo nih chhoh rual hian a  tumruhna te avangin kawng hrang hrangah hlawhtlinna a hmu chho va,  mitdelte advocate tia hriat a ni ta. Hmeichhia ten vote  an neih theihna  atan nasa takin hma a la a, indona leh tharum thawhna nasa takina   dodal thin bawk a, suffragist leh pacifist a ni kan ti thei awm e.  Hriselna, ei leh in thianghlim zawk leh hmathlir thui zawk neih nana  hmalain kum 1915 khan George Kessler nen Helen Keller International  Organization an din a, kum 1920-a American Civil Liberties Union (ACLU)  dintu zingah pawh khan a phusa pawl tak a ni. Ram hrang hrang 39-ah  thusawiin a zin a, Japan phei chu a tlawh ngun bawk a, Japanese ho khian  Helen Keller hi an ngaisang hle. Keller hian US President hrang hrang  Grover Cleveland atang a Lyndon B. Johnsom thlengin hmaichhanah a kawm  a, thian tha takah a chhuah hlawm nghe nghe a, milar tak tak Alexander  Graham Bell, Charlie Chaplin leh Mark Twain te ho nen pawh hian an in  ngaina in an in kawmngeih hle. Lehkhabu ziaktu: Helen Keller hian article engemawzah hmun hrang hranga  a ziah bakah hian lehkhabu puitling 12 lai a ziak a, a lehkhabu ziah  hmasak ber chu kum 11 mi a nih lai a a ziah ‘The Frost King’ niin kum 22  anihin Anne Sullivan leh a pasal John Macy te puihna azarah a nun  chanchin leh a thuziah thenkhat te awmna ‘The Story of My Life’ chu a  ziak leh bawk. Kum 1908-ah khawvel a thlirdan chanchin a ziahna ‘The  World I live’ chu a tichhuak leh a, lehkhabu dang dang pawh a ziak chho  nual ta a, heng a lehkhabu ziah te hi tawng hrang hrang a lehlin niin  'The Story of My Life' phei hi chu tawng hrang hrang 50 chuang a lehlin a  ni.
                 Lehkhabu ziaktu: Helen Keller hian article engemawzah hmun hrang hranga  a ziah bakah hian lehkhabu puitling 12 lai a ziak a, a lehkhabu ziah  hmasak ber chu kum 11 mi a nih lai a a ziah ‘The Frost King’ niin kum 22  anihin Anne Sullivan leh a pasal John Macy te puihna azarah a nun  chanchin leh a thuziah thenkhat te awmna ‘The Story of My Life’ chu a  ziak leh bawk. Kum 1908-ah khawvel a thlirdan chanchin a ziahna ‘The  World I live’ chu a tichhuak leh a, lehkhabu dang dang pawh a ziak chho  nual ta a, heng a lehkhabu ziah te hi tawng hrang hrang a lehlin niin  'The Story of My Life' phei hi chu tawng hrang hrang 50 chuang a lehlin a  ni.
  
 Mary  hi Aberdeen,Scotland-ah kum 1848 khan a piang a, a nu chu Kristian tha  tak niin a pa erawh zu ngawlvei a ni thung. A naupan lai atangin a nuta  nen Missionary nih an chak em em a, mahse a ngam mai lo. A unaupa,  missionary nih chak em em main a boral san tak avangin Missionary hna  thawk turin a penchhuak ta a ni.
Mary  hi Aberdeen,Scotland-ah kum 1848 khan a piang a, a nu chu Kristian tha  tak niin a pa erawh zu ngawlvei a ni thung. A naupan lai atangin a nuta  nen Missionary nih an chak em em a, mahse a ngam mai lo. A unaupa,  missionary nih chak em em main a boral san tak avangin Missionary hna  thawk turin a penchhuak ta a ni.   
  
 John  Paton hi May 24, 1824 khan Braehead, Dumfriesshire, Scotland-ah a lo  piang a, a naupan lai chuan mawza siamna hmunah a thawk thin a, a pa,  Kristian tha tak chuan a nunah nghawng lian tak neiin a pa chuan nitin  vawi hnih an tawngtaina pindanah a tawngtai thin bakah chhungkaw  tawngtai vawi hnih a neipui nitin thin a ni. John Paton hian Missionary  nih tum tlat in hemi atana tangkai turin Glasgow ah Damdawi leh Pathian  thu lam a zir thin a, hemi hnu hian Glassgow daifem-ah mirethei te  tanpuia hna thawkin Pathian thuziak te a sem thin a ni. Kum 30 a tlinin  Reformed Church of Scotland chuan New Hebrides Island-a thawk tur  Missionary an la dawn a, New Hebrides Island, Hring ei ho awmna hmuna  rawngbawl tur chuan a inpe ta a ni.
John  Paton hi May 24, 1824 khan Braehead, Dumfriesshire, Scotland-ah a lo  piang a, a naupan lai chuan mawza siamna hmunah a thawk thin a, a pa,  Kristian tha tak chuan a nunah nghawng lian tak neiin a pa chuan nitin  vawi hnih an tawngtaina pindanah a tawngtai thin bakah chhungkaw  tawngtai vawi hnih a neipui nitin thin a ni. John Paton hian Missionary  nih tum tlat in hemi atana tangkai turin Glasgow ah Damdawi leh Pathian  thu lam a zir thin a, hemi hnu hian Glassgow daifem-ah mirethei te  tanpuia hna thawkin Pathian thuziak te a sem thin a ni. Kum 30 a tlinin  Reformed Church of Scotland chuan New Hebrides Island-a thawk tur  Missionary an la dawn a, New Hebrides Island, Hring ei ho awmna hmuna  rawngbawl tur chuan a inpe ta a ni.   
                                           
 
 
__________________________________________________________________________
-----------------------------------------------------------------
BABA SAHEB DR. AMBEDKAR
             Bhimrao Ramji Ambedkar hi April 14, 1891 ah vawiina Other Backward  Class kan tih tak, Hindu chi chhia Mahar an tih nu leh pa karah vawiina  Gujarat State lo ni ta, Baroda Province-ah a piang a. A naupan lai  atangin Hindu chi chhia, “Khawih thiang lo” (Untouchable) a nih avangin  Hindu chi tha naupangte chuan Ambedkara hi an hmusitin an tinawmnah em  em thin a.
               Naupang lehkha thiam thei tak anih avangin Baroda Maharaja, Gaekwada  chuan a lehkha zirna atan Scholarship a pe a. 1916-ah New York-a  Columbia University atangin Ph.D. (Economics) a hmu a. “Untouchable”  zinga Ph.D. hmu hmasa ber a ni. India rama a lokir leh hnuah amah  chawmtu Maharaja Gaekward-an Minister-ah a dah a. Minister meuh pawh  nise “Untouchable” a nih avangin tumahin an in an luahtir phal lo va.  Parsi mi Hotel chheteah pindan pakhat luahin a awm a.
               Minister lai ni mahse a hnuai hnathawktute chuan an hmusit em em a.  Office Clerk-in File-a a hming sign tur a pek dawn pawhin a kutah a pe  duh lova, dawhkanah a vawm thin a. A hnuaia hnathawkte dawhkana a kal  pawh an phal lo a ni. Hetianga inhmuhsitna hi Ambedkara chuan a tuar  hram hram a. Mahse Hindu chithaho chuan a awmna Hotel atang chuan an  hnawhchhuak leh ta zel a. Baroda atang chuan Bombay (Mumbai) ah a kal a.  Hetah hian Sydenham College of Commerce-ah Economics Professor a kum 2 a  tan hnuah London University-ah Law a zir a, Doctor of Science degree  pek a ni a. India ramah a lo kir leh a, 1924-ah Bombay High Court a zawm  a.
               December 25, 1929-ah Ambedkar hian India rama Hinduho thin thawng laih  thei thil a ti a. Chu chu chi leh chi inthliarna nemnghehna atana Hindu  sakhaw zirtirna lehkhabu Manusmruti (Code of Manu) chu mipui hmuhah a  hal a. Hemi kum hian Legislative Council of Bombay Presidency-a Member  atan ruat a ni a. “Untouchables” ten Hindu Temple-a an pathian an biak  an lo phal loh thin chu Ambedkara avang hian phalsak an ni a.
               Ambedkaran Hindu chi thain an rahbehte zalenna suala a beihna hian zawi  zawiin rah a chhuah zela. Kumpinu sorkar beng pawh a thleng ta a.  Kumpinu Prime Minister-in 1930-a Round Table Conference a kohah pawh  Ambedkara hi Hnam Hnufual rahbeha awmte aiawh turin sawm a ni a. He  Conference-ah hian Ambedkara hian Hnam Hnufual rahbeha awmte tan a hrana  inthlanna (Separate Electorate) neih nise tia rawtna a siam chu pawm a  ni a. Mahse itsikna avang nge, Mahatma Gandhi chuan a dodal a, “thih  thlenga chawnghei” a tum ta a., Gandhi nunna chhan nan hian Ambedkara  chuan “Separate Electorate” neih chu a nawrzui ta lo a ni.
               Ambedkara hian Hnam Hnufual, Hindu chithahovin changpat ang maia an  rahbehte chhanchhuah tumin 1916-1935 thleng a bei a. Hemi atan hian  zirna leh kawng hrang hrangin amah a inbuatsaih a. A beih nasat poh leh a  beidawnna a thuk zawk a. A tawpah chuan khawvel nghawng laih thei  ngaihdan, “Hindua piang ka ni a, duhthlang thei ka ni lo. Hindu ni chung chuan ka thi lovang, duhthlang thei ka nih avangin”  tih hi 1935 khan a puangchhuak ta a. Hun dangah chuan, “Zalen duh tan  chuan Hindu a nih theih loh” a ti hial a. Hindu sakhua atanga Sakhaw  danga inleh chungchang hi “Annihilation of Caste” tih lehkhabuah chiang takin a ziak a ni.
               Rahbeha awmte leh India zalenna atan hian Ambedkara hian a thawk zui  zel a. Indiain zalenna a hmuh dawn khan India Constitution duangtu,  Constituent Assembly Chairman atan ruat a ni a. Ama zarah Dan hmangin  “Untouchability” chu tihbo a lo ni ta a. India-in zalenna a hmuh kum  1947 atanga 1951 thlengin Law Minister a ni a. Mahse India Danpuia Hnam  Hnufualte Rahbehna tibona tur ama hova duanchhuahte chu tihlawhtling  turin sorkarin hma la tawk lova a hriat avangin 1951-ah Law Minister a  nihna atang hian a bang a.
  | BHARAT RATNA | 
             Hindu chi thaten chi atchilhna avanga sakhaw hming chhala an  mihringpui, Pathianin ama anpui (image) a a siamte an rahbehna atanga  chhanchhuah tuma thi leh thau pawlha kum 46 chhung zet a beihna chuan  hmuh theihin rah a chhuah mai loh avangin Ambedkara chuan 1965 khan  Nagpur khawpuiah Hindu sakhua a basan thu a puang a.  “Hindua thi lo tura duhthlanna a nei” tih 1935-a a lo puan tawh chu a  tihlawhtling a. Ambedkara hian a thuihruai 3,00,000 te nen Buddhism  sakhua an vuan ta a ni. A hnathawh ropui tak avang hian Ambedkar hi India rama chawimawina sang ber Bharat Ratna pek a ni.
               Hnehchhiah tuarte Ambedkaran heti taka a veina chhan hi Evangelical  Theology vang a tih theih awm e. 1600-an East India Company-in India  ramah sumdawnna a rawn nei tan a. An thupui ber chu a tam thei ang ber  hlep a ni. Hemi tihhlawhtling turin thuneihna (power) vawr tawp an neih a  tul a. India ram miretheite chu engmah sawi thei lovin hmanruaah an  hmang a. Charles Grant-a leh William Carey-ate chuan hei hi a dik lohzia  an auchhuahpui a. Charles Grant-a chuan British Evangelical Kristian  14te hnenah lehkha a thawn a. Rev. Charles Sumeon-a chuan Grant-a lehkha  hi bawhzuiin Cambridge-a zirlai thiam thei ber ber Henry Martin leh  Clauduis Buchanan-ate chu India rama kal turin a fuih a. 1790-ah chuan  Evangelical Kristian thawm na tak, sal chhuahna tur buaipuitu William  Wilberforce-a leh Grant-ate chu an inchhar fuh hlauh a. Wilberforce-a  zarah hian Grant-a chu East India Company Chairman leh M.P. atan thlan a  lo ni ta a.
               Tun hma chuan India ram miretheite hian khawvel finna an zir phal a ni  lo. Grant-an dinhmun tha a chelh atang hian East India Company leh Hindu  chi thaho hnenchhiaha awmte chuan Pathian anpuia siam, zalenna nei an  ni tih zirtirna an dawng ta a. Hindu hmeichhia an pasalte thiha a ruang  halnaa an hal hlum thinna Dan SATI pawh tihbo a lo ni ta a. Grant-a leh  William Darey-aten mihring zalenna Bible atanga an zirtirna hian Raja  Ram Mohan Roy-a te, Lord Macaulay te, Mahatma Gandhi te, Ambedkar-a te  leh Nehru-a te rilru a hneh a. Kumpinu sorkar awpbehna atanga zalenna  bakah khawtlang nuna zalenna thu tlangaupuitu an lo ni ta a ni.
               Han duham hlek ila. Vawiinah hian Mizoram mipui tam zawkte hi  duhthlanna hmanga roreltu atana kan thlante leh kan rawngbawl tura hlawh  neia kan chhawr sorkar hnathawkte rahbehin kan awm mek a ni. NLUP leh  sorkar atanga tanpuina dawn loh hlauvin kan thaw dep dep a. Sorkar  hnathawk awm chhunte lah “transfer” leh “ban” hlauvin mahni ngaihdan  pawh kan sawi ngam tawh lo va, sorkar hna awm chhunte lah chu “chi  thaho” (Hindu chitha, Hindu za zela 5% te chauhvin fatu hlui an kil thei  angin) za zela 5% emaw lekin an insem zo zel a. Thiamna neih aiin  Hmelhriat tha neih a tangkai zawk ta a. Kohhranah pawh hotute duhsak  hlawh tumna avang leh lansarh duhna avangin thawhlawm kan thawh tawk  tawk a. Thawh tlem bik nih kan hlauh avangin Missionary chawmna tur  thlengin “puan hnuai” atangin pawisa sawhthlak tur kan zawnga,  chhungrila hlimna tak tak nei lovin mi hmuha mawia lâm ta mai maite pawh  kan awm ta! Drug leh zu ngawl vei veitute hian Drug leh zu aia sim  harsa zawk “Ngawl” kan vei avangin kan Hnam hi a dam thei lo a ni.  Ambedkar-a anga mahni sakhua leh nihna kalsan ngam, Chhanchhuaktu  (Redeemer) kan mamawh a ni.
  Chhiar zau duhte tan:
  - India : The Grand Experiment, Vishal Mangalwadi.
- Missionary Conspiracy : Letter to a Post Modern Hindu : V. Mangalwadi.
- Escape from Reason : Francis A Shaeffer
- Caste, Conflict and Ideology : Rosalind O’ Hanlin.
- The Quest for Freedom & Dignity : Vishal Mangalwadi
 ____________________________________________________________ 
HELEN KELLER
Helen  Keller hi June 27, 1880 khan Tuscumbia, Alabama ah a piang a, a pa hi  Arthur Keller niin Tuscumbia chanchinbu North Alabamian-ah editor a ni  thin a, American Civil War laia Confederate Army ah Captain a ni bawk.  Helen Keller thlahtu te hi Switzerland lam mi an ni a, Switzerland-ah  hian hunrei tawh tak atangin a pi leh pu ten bengngawng sikul an lo siam  thin a ni.
                 Hellen Keller hi bengngawng leh mitdel hlawhtling nia hriat a ni thin  a, mahse piantirh atanga bengngawng mitdel erawh a ni lo. Nausen thla 19  mi lek a nih laiin a damlo a, mahse a dam leh mai. Amaherawh chu he a  damlohna hian a beng a tingawng a, a mit a tihdel phah ta a ni.
| Anne Sullivan nen | 
                 A naupan lai hian an awmpui fanu Martha Washington nen zaizirin an inbe  thin a, kum 7 a tlin chuan an inchhungah chuan zaizir chi hrang hrang  60 chuang a chherchhuak a, heng te hmang hian a chhungte a be pawp thin a  ni. A harsatna tawh te avang hian a nu leh pa te chuan ENT specialist,  Baltimore ami Dr J. Julian Chisolm chu thurawn la turin an pan a, a  thurawn angin Dr Julian chuan telephone hmuchhuaktu hetih hunlaia  bengngawng te tana thawktu lar tak Alexander Graham Bell-a hnena kal  turin a lo fuih a, Graham Bell chuan mitdel bengngawng hlawhtling leh  lar tak Laura Bridgman lo zir thinna South Boston-a school pakhat chu lo  kawh hmuhin chutah chuan a lut ta a, hetah hian Helen Keller hian  zirtirtu atan kum 49 chhung zet a kawppui ni chho ta leh a thian tha tak  mai Anne Sulivan chu a tawng ta a ni.
| Helen keller leh Alexander Graham Bell | 
                 Helen Keller hi Anne Sullivan nen hian an inkawp chawt a, Anne Sullivan  hian pasal atan John Macy chu pasal atan kum 1905 khan a nei a, Anne hi  a  hriselna a that loh avangin awmpui atan Polly Thompson an la a,  Polly pawh hi Helen Keller thian tha tak a ni chho ta a ni. Tichuan  Helen Keller leh Anne Sulivan te nupa chu Forest  Hills , Queens-ah an  insawn a, he hmunah hian American Foundation for the Blind hnuaiah  tanpuina hna tam tak an thawk a ni. Kum 1936-ah Anne Sullivan hian a  thihsan a, hemi hnu hian Keller leh Thompson te chu Conneticut-ah an  insawn a, heta tang hian khawvel hmun hrang hrangah zinchhuakin mitdelte  tanpuina tur sum te an khawn khawm thin a. Hetia hna nasa taka an thawh  lai hian Keller tanpuitu ber Polly Thompson chuan kum 1957 khan stroke a  nei a, dam tak taka wm hlei thei lovin kum 1960 khan a thii veleh a ni.  Hetia amah buaipuitu ber a thih leh hnu hian Nurse pakhat Winnie  Corbally chuan Helen Keller hi a puibawm leh a, Winnie hi a dam chhunga a  kawppui a ni ta a ni.
                 Helen hi kawng hrang hrangin amah enkawltu te hian ziak leh chhiar an  zirtir a. A tumruh em avang leh a rilru a chak avangin a thiam chak em  em a. A naupan lai atanga a chak em em thin ‘college kal’ pawh chu nasa  taka a inzir hnuah a tipuitling thei ta. Kum 1900 khan Radcliffe   College ah a in ziak lut a, he college atang hian kum 1904 khan B.A  a  zo a ni. Radcliffe-a a luh lai hian a lehkhabu ‘The Story of My Life hi a  ziak tan nghe nghe. B.A a zawh hnu hian zir zawm lo mahse a nun pum chu  thil thar zir nan leh midangte rawngbawl nan a hmang chho a. A hriatzau  em avang leh mi inzirmi tak anih avangtein Temple University leh Havard  University leh Glasgow, Berlin, Delhi leh Johannesburg-a University te  chuan Honorary Doctorate Degree an pe hial a ni.
                 Helen Keller hian a mitdel leh bengngawng puite tana rawngbawl sak hi a  tleirawl lai atanga a duh ber a ni thin. Heng rualbanlote hi fuih  tharin chanchinbu hrang hrangah te article a ziak a, ram rorelkhawlah te  inlanin rualbanlote mamawh leh harsatna hrang hrang a auchhuahpui thin.  Kum 1921-a American Foundation of the Blind din anih atang phei kha  chuan awmze nei takin hma ala thei ta a ni. Hetiang bawk hian US mai  nilo ram hrang hrang, indona leh retheihnain a tlakbuak rama rualban lo  te tan pawh theih tawpin a bei a ni.
 Lehkhabu ziaktu: Helen Keller hian article engemawzah hmun hrang hranga  a ziah bakah hian lehkhabu puitling 12 lai a ziak a, a lehkhabu ziah  hmasak ber chu kum 11 mi a nih lai a a ziah ‘The Frost King’ niin kum 22  anihin Anne Sullivan leh a pasal John Macy te puihna azarah a nun  chanchin leh a thuziah thenkhat te awmna ‘The Story of My Life’ chu a  ziak leh bawk. Kum 1908-ah khawvel a thlirdan chanchin a ziahna ‘The  World I live’ chu a tichhuak leh a, lehkhabu dang dang pawh a ziak chho  nual ta a, heng a lehkhabu ziah te hi tawng hrang hrang a lehlin niin  'The Story of My Life' phei hi chu tawng hrang hrang 50 chuang a lehlin a  ni.
                 Lehkhabu ziaktu: Helen Keller hian article engemawzah hmun hrang hranga  a ziah bakah hian lehkhabu puitling 12 lai a ziak a, a lehkhabu ziah  hmasak ber chu kum 11 mi a nih lai a a ziah ‘The Frost King’ niin kum 22  anihin Anne Sullivan leh a pasal John Macy te puihna azarah a nun  chanchin leh a thuziah thenkhat te awmna ‘The Story of My Life’ chu a  ziak leh bawk. Kum 1908-ah khawvel a thlirdan chanchin a ziahna ‘The  World I live’ chu a tichhuak leh a, lehkhabu dang dang pawh a ziak chho  nual ta a, heng a lehkhabu ziah te hi tawng hrang hrang a lehlin niin  'The Story of My Life' phei hi chu tawng hrang hrang 50 chuang a lehlin a  ni.                 Keller hi a naupan laiin amah puitu Anne Sullivan chuan Phillip Brooks  nen inhmelhriatin Brookes hian Kristian sakhaw chanchin a hrilh a,  Kristian a in let turin a sawm a, Helen Keller chu Kristian tha tak a ni  cho ta a,  a rinna chanchin a ziahna ‘My Religion’ pawh a tichhuak a  ni. Sakhaw ngaihsak mi tak a ni a, mi hrang hrang hmaa thusawina hun pek  a nih changte pawhin Lalpaa rinna nghah ngam leh Pathian rinna chuan  chakna nasa tak kawng hrang hranga min pek theih thu uar takin a sawi  thin. Hetianga mitdel bengngawng ni chunga nun entawn tlak tak a neih  avang hian a chanchin behchhanin film engemawzat siam a ni a, a thlarau  nun tarlanna documentary film ‘Shining Soul: Helen Keller’s Spiritual  Life and Legacy’ pawh an siam hial a ni.  Hetianga ropui taka rawngbawla  a hun a hman lai hian June 1, 1968 khan kum 87 mi niin Arcan   Ridge,  Connecticut, USA ah a thi ta a ni.
                 Helen Keller chanchin leh chawimawina a dawn te hi sawi sen a ni lo.  Chuvangin tun tum atan chuan Helen Keller-i thusawi ropui tak hmang hian  titawp rih ila
“Thil  tha zawng zawng ka ti thei lo, mahse tih theih erawh ka nei. Ka thil  tha tih ve theih te hi ka tlanchhiat san ngai lovang” – Helen Keller
--------------------------------------------------------- 
                                       
 Hman  deuh khan Billy Graham-a rawngbawlna a zai thin zaithiam  engemawzat  chuan music video simple leh hmuhnawm tak si Home Coming  video chu  version hrang hranga siamin an tichhuak a. Kha video kha  Mizoramah pawh a  larin Demand channelah te pawh dah a ni a. Heng  zaithiam hrang hrang ho  bakah hian Gaither Vocal Band (GVB) te video  pawh a lar hle a. GVB a an  zaitu pakhat zofate beng fah em em zaithiam  aw sang tak David Phelps  chu mi tam zawkin heng hmun hrang hranga a zai  kan hmuh thin atang hian  kan hre fur awm e.
                                 Hman  deuh khan Billy Graham-a rawngbawlna a zai thin zaithiam  engemawzat  chuan music video simple leh hmuhnawm tak si Home Coming  video chu  version hrang hranga siamin an tichhuak a. Kha video kha  Mizoramah pawh a  larin Demand channelah te pawh dah a ni a. Heng  zaithiam hrang hrang ho  bakah hian Gaither Vocal Band (GVB) te video  pawh a lar hle a. GVB a an  zaitu pakhat zofate beng fah em em zaithiam  aw sang tak David Phelps  chu mi tam zawkin heng hmun hrang hranga a zai  kan hmuh thin atang hian  kan hre fur awm e. 
 Chhungkua:   Baylor University-a Music & Vocal Performances a zirlai hian a   nunah thil pawimawh tam tak a tawng a. Chung zinga pakhat chu a hnu a a   nupui ni ta Lori Purtle a tawng hi a ni awm e. Lorri Purtle hi Kristian   tha tak leh nu tha tak a ni a, a ni nen hian Kristian chhungkua dinin  fa  pawh pali lai an nei nghe nghe. Heng an fa te pali Callie, Maggie  Beth,  Grant leh Coby te hi David Phelps-a te band Gaither Music Video   thenkhatah an lang ve nghe nghe a, an chhungkua hian hlim takin tunah   Country Music khawpui an tih thin Nashville khaw dai femah an cheng mek a   ni.
                             Chhungkua:   Baylor University-a Music & Vocal Performances a zirlai hian a   nunah thil pawimawh tam tak a tawng a. Chung zinga pakhat chu a hnu a a   nupui ni ta Lori Purtle a tawng hi a ni awm e. Lorri Purtle hi Kristian   tha tak leh nu tha tak a ni a, a ni nen hian Kristian chhungkua dinin  fa  pawh pali lai an nei nghe nghe. Heng an fa te pali Callie, Maggie  Beth,  Grant leh Coby te hi David Phelps-a te band Gaither Music Video   thenkhatah an lang ve nghe nghe a, an chhungkua hian hlim takin tunah   Country Music khawpui an tih thin Nashville khaw dai femah an cheng mek a   ni.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 Manny  Pacquiao hi Kum 1978 December ni 17 khan Kibawe khua  Bukidnon,   Phillipines ah Rosalio Pacquiao leh Dionesia Dapidran-Pacquiao te   inkarah a lo piang a. Pawl ruk a zirlai in a pa in nupui dang a lo neih   ruk avangin a nu leh pa te an in then a. An unau hi paruk lai an ni. A   naupanlaiin General Santos City a an primary school ah a kal ve in   khawlaiah te chhang leh thildang zuar in a in hlawhfa thin a,  mahse  an  retheih em avangin High School thleng bak lehkha a zir thei lo a.   Khawlai ah te insualin pawisa a hlawh thin a. A kut veilam a ran em   avangin Greater Santos City ah chuan a lar hman hle a. Mahse a nu erawh   chuan a fapa tuina, insual lampang chu a tui pui lo hle. Puithiam hna   zir a puithiam la ni tur in a fapa chu a duh a ni. Nimahsela a retheih   avang leh a tuina lam a nu in a tuipui ve loh avangin a nu phalna la lem   loin Kum 14 anih chuan an in a chhuahsan a, Manila lamah Star nih tum   in a pem ta a ni. Manila ah chuan khawlaiah khawsa in chhang leh thil   dangte a zuar kual a, inhlawhfa chawp leh nun rethei tak hmangin insakna   ah te a inhlawhfa kual thin a. Mahse, mi tumruh Pacquiao chuan 2007   khan high school chu zo leh ta tho a, nasa taka inhlawhchawp a zir   chungin an khua General Santos City a Business Management College pakhat   Notre Dame of Dadiangas University   (NDDU) ah a inziak lut leh a, kum 2009 a lo herchhuah meuh chuan   Honorary Degree of Doctor of Humanities chu Manny Pacquiao hnenah Boxing   lam a a chet that avang leh khawtlang tana a thawh that avangin Cebu   City-a Southwestern University (SWU) chuan an hlan ta hial a ni.
Manny  Pacquiao hi Kum 1978 December ni 17 khan Kibawe khua  Bukidnon,   Phillipines ah Rosalio Pacquiao leh Dionesia Dapidran-Pacquiao te   inkarah a lo piang a. Pawl ruk a zirlai in a pa in nupui dang a lo neih   ruk avangin a nu leh pa te an in then a. An unau hi paruk lai an ni. A   naupanlaiin General Santos City a an primary school ah a kal ve in   khawlaiah te chhang leh thildang zuar in a in hlawhfa thin a,  mahse  an  retheih em avangin High School thleng bak lehkha a zir thei lo a.   Khawlai ah te insualin pawisa a hlawh thin a. A kut veilam a ran em   avangin Greater Santos City ah chuan a lar hman hle a. Mahse a nu erawh   chuan a fapa tuina, insual lampang chu a tui pui lo hle. Puithiam hna   zir a puithiam la ni tur in a fapa chu a duh a ni. Nimahsela a retheih   avang leh a tuina lam a nu in a tuipui ve loh avangin a nu phalna la lem   loin Kum 14 anih chuan an in a chhuahsan a, Manila lamah Star nih tum   in a pem ta a ni. Manila ah chuan khawlaiah khawsa in chhang leh thil   dangte a zuar kual a, inhlawhfa chawp leh nun rethei tak hmangin insakna   ah te a inhlawhfa kual thin a. Mahse, mi tumruh Pacquiao chuan 2007   khan high school chu zo leh ta tho a, nasa taka inhlawhchawp a zir   chungin an khua General Santos City a Business Management College pakhat   Notre Dame of Dadiangas University   (NDDU) ah a inziak lut leh a, kum 2009 a lo herchhuah meuh chuan   Honorary Degree of Doctor of Humanities chu Manny Pacquiao hnenah Boxing   lam a a chet that avang leh khawtlang tana a thawh that avangin Cebu   City-a Southwestern University (SWU) chuan an hlan ta hial a ni.  KRISTIAN   MANNY PACQUIAO: Manny Pacquiao hi mi tam takin kan tan nachhan chu a   inngaihtlawmna te, a inkhelh dawn a Boxing Ring chhunga chakna petu   Pathian hnena a in hlan ziah vang te hi anih a rinawm. Mi inngaitlawm   tak, dinhmun hniam tak atanga lo ding chhuak anih vang te pawh aniang,   hnehna a chan te hian chapo hmel leh uangthuang tak a awm lo in ‘cool’   takin a awm thin a. Hei hian mi tam tak a hneh hle bawk. Pacman hi Roman   Cotholic a ni a chu chu Boxing Ring chhunga Pa leh Fapa leh Thlarau   thianghlim sign a siam zauh thin atang hian a chiang mai awm e. Boxing   khel a ram hla tak tak atanga hnehna changa alo haw apiangin lawmthu   sawina nei thin in Manila khawpuia Quaipo a Black Nazarene Biak in ah   thingthi in a tawngtai ziah a ni. Kristian a nihna hre rengin tawngtai   hi a ngai pawimaw hle a. Philipines a Boxer naupang zawk te fuih in   tawngtai chu engkim a chakna petu anih thu hrilh in Mihring chakna   piahlama thil tihtheihna nasa tak min pe thei tu chu Pathian ani a, a   hnena inkawl tira a puihna dil a tawngtai nasat chu a hlawhtlinna bul a   ni tih a hrilh hial ani. Pacman hian harsatna tam tak a paltlang a.   Hetianga mi hlawhtling a lo nih hnu pawh hian mi harsa te leh chanhaite   tan a in hmang nasa hle a, tanpuina pawh a pe nasa hle ani.
KRISTIAN   MANNY PACQUIAO: Manny Pacquiao hi mi tam takin kan tan nachhan chu a   inngaihtlawmna te, a inkhelh dawn a Boxing Ring chhunga chakna petu   Pathian hnena a in hlan ziah vang te hi anih a rinawm. Mi inngaitlawm   tak, dinhmun hniam tak atanga lo ding chhuak anih vang te pawh aniang,   hnehna a chan te hian chapo hmel leh uangthuang tak a awm lo in ‘cool’   takin a awm thin a. Hei hian mi tam tak a hneh hle bawk. Pacman hi Roman   Cotholic a ni a chu chu Boxing Ring chhunga Pa leh Fapa leh Thlarau   thianghlim sign a siam zauh thin atang hian a chiang mai awm e. Boxing   khel a ram hla tak tak atanga hnehna changa alo haw apiangin lawmthu   sawina nei thin in Manila khawpuia Quaipo a Black Nazarene Biak in ah   thingthi in a tawngtai ziah a ni. Kristian a nihna hre rengin tawngtai   hi a ngai pawimaw hle a. Philipines a Boxer naupang zawk te fuih in   tawngtai chu engkim a chakna petu anih thu hrilh in Mihring chakna   piahlama thil tihtheihna nasa tak min pe thei tu chu Pathian ani a, a   hnena inkawl tira a puihna dil a tawngtai nasat chu a hlawhtlinna bul a   ni tih a hrilh hial ani. Pacman hian harsatna tam tak a paltlang a.   Hetianga mi hlawhtling a lo nih hnu pawh hian mi harsa te leh chanhaite   tan a in hmang nasa hle a, tanpuina pawh a pe nasa hle ani.
 Tunge Mark Zukerberg chu? :-   Mark Elliot Zukerberg hi Edward leh Karen te inkarah kum 1984, May 14   khan White Plains, New   York ah a lo piang a, unau pianpui pathum  neiin  chungte chu Randi, Donna leh Ariele te an ni. White Plains ah  piang  mahse an naupan lai hun tam zawk chu Dobbs   Ferry , New York ah  an  hmang a, amah hi Jewish chhungkua atanga seilian a ni. Zirna lamah a   rual pawl tawk tak niin Ardsley High School-a a kallai te chuan Greek   leh Latin Philosophy lam a tuipuiin a thiam thei hle a  College a kal   lai phei chuan Homer-a kutchhuak hla hril ‘The Iliad’ a sawi   thiam em avangin a lar thin hle a, chubakah Phillips Exeter Academy-a a   insawn hnu phei chuan Maths, Astronomy leh Physics ah te lawman a dawng   ziah thin a ni. Mark hian  College a kal lain tun thlenga a bialnu ni  ta  Chinese mi Priscilla Chan nen hian an inchhar a, Priscila Chan hi   Doctor zirlai niin amah avang hian Mark hian Chinese ho tawng Mandarin a   zir phah nghe nghe a ni.
                Tunge Mark Zukerberg chu? :-   Mark Elliot Zukerberg hi Edward leh Karen te inkarah kum 1984, May 14   khan White Plains, New   York ah a lo piang a, unau pianpui pathum  neiin  chungte chu Randi, Donna leh Ariele te an ni. White Plains ah  piang  mahse an naupan lai hun tam zawk chu Dobbs   Ferry , New York ah  an  hmang a, amah hi Jewish chhungkua atanga seilian a ni. Zirna lamah a   rual pawl tawk tak niin Ardsley High School-a a kallai te chuan Greek   leh Latin Philosophy lam a tuipuiin a thiam thei hle a  College a kal   lai phei chuan Homer-a kutchhuak hla hril ‘The Iliad’ a sawi   thiam em avangin a lar thin hle a, chubakah Phillips Exeter Academy-a a   insawn hnu phei chuan Maths, Astronomy leh Physics ah te lawman a dawng   ziah thin a ni. Mark hian  College a kal lain tun thlenga a bialnu ni  ta  Chinese mi Priscilla Chan nen hian an inchhar a, Priscila Chan hi   Doctor zirlai niin amah avang hian Mark hian Chinese ho tawng Mandarin a   zir phah nghe nghe a ni.
David Phelps
                                 Talent  ropui tak te hi siamchawp leh zirchawp theih a ni lova,  Siamtuin mi  tlemte te hnena a pek bik a ni. Chung talent te chu hmasawn  na’n a hman a  tihpun leh zual a nih chuan chu talent chuan a kawl tu  chu sang takah a  vawrh thin. Hetiang talent ropui nei David Phelps-a  chanchin hi chiartu  thenkhatte ngenna bawhzuiin i han thai lang ve dawn  teh ang.
                                 David  Phelps hi October 21, 1969 khan David Norris Phelps tih hmingpu  in  Texas-ah Gene leh Mary Ella Phelps te inkarah a lo piang a, a pa  Gene hi  Banker niin Houston College-ah Finance leh Bussiness lam  zirtirtu a ni  a, a nu Mary Ella Phelps erawh English subject ah  Professor a ni thung  a, tin zaithiam tak leh music thiam tak a ni bawk.  An chhungkua hi music  lamah an tui hrim hrim a, a nu Piano tumin an  unau chu part hran theuh a  sak tir a, zai a zirtir nasa hle thin. David  hian unaunu pahnih Sherri  Proctor ( a zai thenkhat a backing vocals pe  thintu) leh Kari Lee  (Millar Brass Ensemble a tawtawrawt ham tu) te a  nei a,A naupanlai hian  Houston bul Tomball, Texas ah an cheng thin.
Panlai:  Kristian   chhungkaw dik tak a seilian a nih angin leh naupan lai atanga zai   ngaina tak a nih angin Biak in leh Kohhran inhmuhkhawmna hmun hrang   hrangah a unau te nen an zai thin a, a solo thin bawk. Zai lama a talent   that zia hi a naupan lai atangin mi te’n an hre tawh hle a, Tomball   High School-a pawl 9 a zir laiin school talent show-ah ‘Bethlehem   Morning’ tih hla a sa a, a sa zo chiah chu mipui zawng zawng chun   standing ovation an pe hial a ni. A sikul luhna a an zirtirtu te chuan   Opera lama kal a theatre-ah te leh broadway show-ah te hlawhtling taka   zai thei tura inbuatsaih tur in an tur nasa hle thin. Mahse David Phelps   hian a naupan lai atangin Pathianah inhlanna mumal tak a nei tawh a,   talent pe tu Pathian faka zai a Pathian hla chauh sa turin a lo in tiam   tawh a, a inhlanna hrethiam lo te’n nasa takin khawvel lam hla sa turin   nawr thinmahse a thutiamah chuan a ding nghet tlat thin a ni.
                                 Kum  1988 khan Tomball High School atangin a graduate a, hemi kum vek  hian  Gospel Music Association (GMA) in zai a intihsiakna ropui tak a  buatsaih  thin Estes Park, Colorado a neih, Seminar in the Rockies-ah   chuan pakhatna niin pakhatna ni thei naupang ber a ni bawk. Hemi hnu   hian zailamah hma la chho zelin Baylor University atangin kum 1992 khan   Music & Vocal performance ah degree a hmu a. A graduate hnu pawh   hian zai lamah hma la chho zelin First Baptist Church, Hurst, Texas ah   zaia rawngbawlna a nei chho zel a ni. Hetia zai lama hma nasa zawka lak   chhoh a tum lai hian a thil tum leh an chhungkw thil tum a in an loh   avangin a nupui Lori nen kum 1996 khan Country Music hmunpui Nashville,   Tennessee-ah beiseina sang tak neiin an pem lut a.
                                 Chutia  Nashville a an pem luh hnu thlaruk lai a ral hnu pawh chuan an  beisei  angin thil a kal ta tlat lo. A hna a lo bansan tawh avang leh  hna thar  leh producer tur te a hmuh tak mai loh avang chuan an mangang  hle a,  pawisa an neih bawk si loh avangin an chhungkua in hmuhkhawmna  Texas a  an neihah kal in an chhungkua chuan Pathian hnenah thilmak  thlen tir  tura dilin an tawngtai ho a.
                                 Thilmak  chu Pathianin a rawn thlen tir ta. A tuk lawkah Nashville a an  let leh  hnu chuan David chuan Word Records executive nen an in tawng  ta hlauh  mai. Ani chuan David-a tan Gaither Vocal band a luhna chance a  awm thu  leh chu band a zawm theihna atan chuan hma a lak pui ta a.  Hemi hma deuh  hian GVB-a baritone(Bass aia sang hret, Tenor aia hniam  si) sa thin  Mark Lowry chuan David leh GVB puipa ber Bill Gaither chu a  in hmelhriat  tir a, Lowry hian Phelps-a zaina tape chu Bill Gaither hi  a pe nghe  nghe a ni. Karhnih hnuah chuan chutih laia Gospel Band lar  ber leh album  hralh hnem ber Gaither Vocal Band chu a zawm ta a ni.  Gaither Vocal  Band a zawm hnu hian GVB hian hma an sawn phah hle a, an  hla te chu an  hralh tha in Music huanga chawimawina sang ber Grammy  Awards tum 2 an  dawng tawh a, Gospel huangchhunga award ngaihhlut ber  Dove Awards pawh  tum 4 lai a dawng tawh nghe nghe. Heng bakah hian an  album te chuan  hralh tam lam tehna ah Gold vawi 13 leh Platinum vawi 15  chuang an kai  pha hial a ni.
                                 David  Phelps hi a hria apiangin a aw san zia hi kan hre tel theuh awm  e. Hei  hi amah ti special tu pawh a ni a, sang tak tak in rei tak tak a  thluk  thei a ni. Studio ani emaw, GVB a a thiante nen an zaiho anih  pawhin  sang tak tak a zai hi nuam a ti a, an band pawh hian an hmang  tangkaiin  GVB-a a part chan tenor pawh hi a sa hneh hle. Octave thum sa  thei khawp  in a aw range hi a sang a, hla thenkhat te chu E2, F5 te a  sa in studio  chhunga note a sak san ber chhinchhiah chu C#6 a ni.
                                 Gaither  Vocal Band-a a tel chhung hian David chuan ama irawm chhuak  leh a  duhdan ang ngei a solo album hlawhtling taka siam a chak thin hle  a, chu  a thiltum leh chak ber chu kum 2004 a Regie Harm leh Chris  Harris te  produce na hnuaia a siam high-energy pop album ‘Revelation’  album  chuan tihlawhtlingin chart-ah No 7 a kai pha hial a ni. He  albuma hla  tam zawk hi David a phuah a ni a, ama puala phuah nilo pawh  hi midangte  nena an in phuah tawm a ni. 
                                  David Phelps hian Word Record hnuaiah deuh vek album a siam a, chart   kai pha lo album hmasa pathum Journey to Grace (1994, Joy Joy (2000),   David Phelps (2001) te erawh chu Springhill Music hnuaia a siam a ni.   GVB a a tel hnu hian Word Records nen hian an thawk dun nasa hle a, heng   Revelation (2004), Life is a church (2005), Legacy of Love : David   Phelps Live (2006), No More Nights (2007), One Wintry Night (2007), The   Voice (2008) leh O holy Night (2008) te hi Word records nen siam dunin   Producer  lar tak tak Phill Naish, regie Hamm, Chris Harris, Greg  Bieck, Jim  Chaffee. Rudy Landa leh Monroe Jones te hian an lo produce  sak tawh a  ni.
                                 Heng  bakah hian Gaither Vocal Band hming hian album 10 chuang an lo  siam  tawh a. Chubakah a aw that avang leh a zaithiam em avang hian  midang  album sawm chuang zetah a zai a, a duet pui a, backing vocals  tein a lo  pui tawh thin bawk a ni. Tin, Music Video 20 chuanga siam  tawh a, a hla  hming leh a zaivena zawng zawng erawh kan sawi seng awm  love.
                      March 22, 2011 khan David Phelps hian a hla tha thlankhawm 18 dahna  leh  amah leh anupui fanau te Bill Gaithers-a’n a interviewna te leh  stage  chhung leh pawn a amah leh an chhungkaw nundan hrang hrang  tarlanna ‘The  Best of David Phelps’ DVD chu a tichhuak a. Hei hi  company lar EMI  chuan zuarchhuakin UK ah chuan Integrity Music in a  hralh chhuak thung a  ni. 
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MANNY PACQUIAO 
Tunlai   khawvel a Boxer lar ber tunge? Tiin in zawt ta ila tam tak chuan he   Filipino tlangval Emmanuel Dapidran Pacquiao, khawvel in Manny Pacquiao   ti a kan hriat lar zawk hi kan sawi ngei a rinawm. Khawvel mai pawh  nilo  helai India ram kilkhawra Mizo te pawhin kan tan rawn Manny  Pacquiao hi  tunge anih a eng timi nge alo nih reng I han bih chiang  dawn teh ang.
Boxing leh Pacquiao:   Kum 14 a tlin in Philipines Khawpui Manila ah a pem a. Retheihna in a   tlakbuak nasat avangin khawlai chu a in a ni deuh ber mai. Khawlaiah te   Boxing a khel ve naw naw a, a lo tui chho in a lo timi viau mai  lehnghal  a. A boxing khel an hmuhin Philipines National Amateur Boxing  team ah  an la a. chutah chuan a awmna tur room te pe in a senso te chu  Sawrkarin  an tumsak tan ta ani. Kum 1995 a a thiantha tak Boxing a  khehpui thin  Eugene Barutag-a’n a boralsan hnu chuan chutih laia  naupangte la ni  Pacquiao rilru ah chuan Professional Boxing luhchilh  chakna nasa tak mai  chuana tur tlut tlut mai a. Tichuan kum 16 a tlin  kum Ft 4.11 inches  leh pound 98 a rit chauh a nih lai chuan  professional Boxing chu a  luhchilh tan ta a. Professional Boxing a  khelh hnu a a hneh hmasak ber  chu January 22, 1995 a a hneh Edmund  "Enting" Ignacio kha a ni.Chuta  tang chuan a lo lar chho ta hle a.  Hnehloh nei lova boxer tawrawt zet  zet sawm leh pakhat lai a tuk tlawm  hnuin a hneh loh hmasak ber a tawng  ta a, chu chu 1996 kuma a beih  Rustico Torrecampo a ni. Hemi tum hian  amah pawh a lunghnur em em a,  Boxing bansan hial duhna rilru pawh a nei  hman a. Mahse a rilru  paukhauh tak chu kaihthawh a awmin hlawhchhama  General Santos City a  haw leh rethei tak leh in hlawhfa chawp a nunkhaw  hman leh chu a tum  bau lo. 
Tichuan   Boxing chu khel chhunzawm zelin nasa takin training hahthlak tak tak  te  a la chho a a hma a ding te chu a kuk thlu leh pawp pawp ta mai a.  WBC  Flyweight Champion Chatchai Sasakul pawh 1998 kum khan a hneh ta  hial  mai. Mahsela a Flyweight Champion Belt chu a humhim rei lo hle. A   Champion hnua a vawi 2 khel lehna ah chauh chuan Medgoen Singsurat  chuan  a knock out leh ta. Mahse beidawng duh hauh lo in a bei zel a,  kum 2001  a lo herchhuah meuh chuan  IBF Bantamweight Champion   Lehlohonolo  Ledwaba chu hmachhawnin Round 6-na ah a knock out leh der  mai a. Chu a  hnehna chuan Manny Pacquiao tan Boxing larna USA ah kawng  nasa takin a  hawnsak a, lar namen in a lar ta lo a ni. Weight Class  sang zawk a  hmasawn chho zelin Mexican Boxer tha Erik Morales, Marco  Antonio Barrera  leh Juan Manuel Marquez te chu a kuk thlu leh pawp pawp  mai a.WBF leh  IBF Featherweight World Titles te a la chho zel a.  Tluang taka kal chho  zelin Boxer tawrawt dang tamtak a kuk thlu a.  Hnehna tamtak chang in  heng Major Titles, WBC Flyweight World Champion,  IBF Junior  Featherweight World Champion, WBC Super Featherweight, WBC  Lightweight  World Title, WBO Welterweight World Title, WBC Super  Welterweight World  Champion leh title dang tamtak a hnek chhuak ani.
Pacman  leh Entertainment: Manny Pacquiao hi Boxer mai anilo, Lemchan thiam   (Actor)  a ni bawk a. Helamah hian sulhnu pawh a lo nei fe a ni. Pacman  hian ama  Documentary hrang hrang leh Show lar ABS-CBN show ah te lang  in  Philipines lam chhuak Films engemawzah ah a chang a. Lisensyadong  Kamao  (Licensed Fist), Anak ng Kumander (Son of Commander), Wapakman,  Basagan  ng Mukha leh Filipino film engemawzahah a chang a ni. Tunah  hian  Hollywood lamah pawh sawmna a dawng hial a, Lemchanthiam ‘Rambo’  ti a  kan hriatlar Sylvester Stallone chuan a film siam tur a a  changtupa  pakhat co-starring turin a sawm bawk a ni. Tin, hetih rual  hian Manny  pacquiao hi Zaithiam alo ni leh zel bawk a. MCA Records leh  GMA Records  hnuaiah te  Record deal a nei a. Music Video pali lai siam   in Singles pawh pathum a released a. Album pawh pahnih siamin Laban   Nating Lahat Ito (2006) leh Pac-Man Punch (2007) te an ni. Manny   Pacquiao hi Time magazine in Most Influential People for the Century   atan 2009 khan an thlang a. Forbes magazine pawn Celebrity 100 list ah   an telh a, infiammi hlawh hnem an thlanah pawh parukna a ni. Tin   Pacquiao hian Basketball a ngaina em em a, a taksa tih fit nan leh a   pian tih nalh nan a khel thin tih a sawi . Semi-professional basketball   league a club pakhat MP-Gensan Warriors neitu niin Jersey no 17 ha in  he  team tan hian a khel ve thin bawk a ni. Basketball Team Boston  Celtics  ah honorary member ni in Celtics fans te pawn an ngaina hle  aniang  thilpek chi hrang hrang pe in Boston Celtics Jersey a a hming  leh Jersey  no 1 in chhutkaina Jersey an pe hial a ni. Heng a larna leh a   hmingthatna hi Company leh Sumdawng te’n an hmuh hmaih hauh lo.  Company  tam tak Damdawi, Eitur, Intur, Thawmhnaw, Electronic gadgets,  leh  thildang tamtak  a fak sakna atangin sum tamtak a la lut a.  Nike  company pawnan “fast forward” fakna atan heng milar Tiger Woods,  Kobe  Bryant, Maria Sharapova, Roger Federer, Cristiano Ronaldo and Liu  Xiang  an hmang a ni.
Pacman   leh Politics: Mi namailo Manny pacquiao hi Boxer, Zaithiam leh  Filmstar  anih thu kan sawi tawh a. Politics lamah pawh sulhnu alo la  ngah hle  mai. A larna chu remchanga hmangin February 12,2007 khan may  2007 a  House of Representative a seat chuh turin Liberal Party tana  South  Cotabato bial a din a tum thu a puang a. Nimahse la chuti main a   hlawhtlinglo. A vawikhat in candidate na ah chuan Darlene   Antonino-Custodio khingin a hneh lo a. Mahse chuti main a beidawng lo.   Ram rorelna a intah luh tumin sawiselna nasa tak hnuaiah a bei zel a,   tichuan, Kabalikat ng Malayang Pilipino (KAMPI) ah inziaklut in May 2010   inthlanah chuan a nupui Jinkee te khua Sarangani bial atangin chulai   biala ding Roy Chiongbian hnehin Congressman atan thlan tlin a lo ni ta a   ni.  
   Manny  Pacquiao nun ah hian zirtur kan ngah hle. Tun dinhmun thleng tur  hian  hrehawmna, harsatna leh retheihna tinreng hi a lo dai dar tawh a.   Inhlawhfa chawp leh thlantui farzawih zawih leh beidawng rum rum khawp  a  abeih hnu ah tunah chuan khawvel a infiammi hausa ber te zing ami ni  in  Philipines rorel khawl te zing ami Congressman a lo ni ta hial a  ni.  Engtinnge hmana General Santos City khua a naupang rethei tak  chhang leh  thildang zuara vak kual thin kha tun dinhmun ah hian a lo  din theih tak  le. Tunlai thalaiten kan tlakchham em em TUMRUHNA leh  TAIHMAKNA vang a  nilo anih chuan MANNY PACQUIAO chauh hian a hre ngei  ang!
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Khawvela Billionaire Naupang ber
Mark Zukerberg leh Facebook
Chhuak   hmasa lamah Khawvel nghawr nghing khawp a chanchin ngah Wikileaks   chanchin kan chhui tawh a, tun tumah erawh chuan Mizo kristian thalai   ten tunlai khawvel thil lar pakhat bengvar nan han chhui leh dawn ila.   Khawvelah hian thil tam tak ngaihnawm leh nawm lem lo te a thleng reng   a, hmasawnna hrang hrangin min deng reng bawk a, heng thil thleng te hi a   tha lam emaw a chhe lam emaw kan hriat a Kristian thalai te kan khaw   hawi a zau leh zual theih nan tun tum Thalai huang ah chuan tunlai a lar   em em mai khawvel hmun  hrang hranga mi te Computer leh internet  hmanga  mahni dawhkan atanga khawvel lehlam ami te inkawm nana hman lar   Facebook leh a siamchhuaktu, khawvela Billionaire naupang ber Mark   Zukerberg-a chanchin I han chhui dawn teh ang.
                  Mark Zukerberg hian middle school a kallai atang tawhin Computer hi a   lo hmelhriat tawh a. A  pa hian helam kawng a kal tur hian a fapa hia   duhsak hle a, Software siam thin David Newman-a chu Mark-a computer   zirtir tur hian kum 1990 chho khan a rawihsak thin a ni. Heng hunlai   pawh hian Mark-a hi amah zirtir tu David  Newman chuan thiam thei a ti   hle a, ‘naupang thiamna bik talent special nei’ a ti hial a ni. A rilru a   chak hle a, High School a kal lain an in bul lawk a awm Mercy College   ah chuan Graduate Course a zir pah bawk a ni. Computer Programs duan te   leh games siam lam te a tui hle thin a, chung zinga pakhat chu a pa hi   ha siam (dentist) a ni a, Software pakhat ‘Zucknet’ tih chu aman siam   chhuakin a pa dawr leh an in inkar a computer a file hrang hrang in lak   pawh nan a hmang a ni. He ‘Zucknet’ hi a kum leh a lo chhuak AOL  Instant  Mesenger lo chhuahna bulpui niin sawi a ni bawk. High School a  kal lai  vek hian Mark hian Intelligent Media Group hnuaiah rimawi  ngaihthlakna  hmanrua pakhat Synapse Media Player a siamchhuak a, he a  thil siamchhuah  hi IT company lar Microsoft leh AOL ten an lo hriatin   Synapse hi lei  sak a Mark Zukerberg hi an hnuaia thawh tir tumin an  sawm a, mahse Mark  Zukerberg chuan he sawmna hi hawlin Havard  University-ah zirna sang zawk  bei turin kum 2002 September khan a  inziak lut ta zawk a ni.
                  Havard University-a a luh tirh atang hian Mark Zukerberg hi  Programming  lam a mithiam niin hriat a hlawh sa hle a. Computer Science  leh  Psychology chu a subject a ni. Havard-a a kum hnih zir kum chuan   Computer program thar zirlaite hlawkpui tak tur ‘Coursematch’ chu a   duang chhuak a, hemi hnu lawk hian programe dang intihhlimna atan siamin   a hmingah ‘Facemash’ tih a vuah a. He Facemash hi a lar em avang leh   zirlaiten an zirlai aia an buaipui nasat avangin University thuneitu ten   an tih tawp sak ta hial a ni. He thil tihtawp a nih hnu hian  university  zirlaite chuan Zirlaite thlalak leh an chanchin tawi  tarlanna website  siam turin University thuneitute an ngen a, hei hi  Mark-a’n a lo hriat  chuan ‘University hian an siam lo anih pawhin  keiman University siam aia  tha zawkin ka siam ngei ang’ tiin thu a lo  ti tlu a ni.
Enge Facebook ve thung chu le? :-  October   28, 2003 it intihhlimna mai mai atana Mark Zukerberg-a’n Facemash a   siam University hruaitu ten an tihtawp sak hnu khan Mark Zukerberg chuan   hma la leh nghal in kum 2004 khan a thiate pathum Eduardo Saverin,   Dustin Moskovitz leh Chris Hughes te nen tang hovin TheFacebook.com chu a   duangchhuak leh ta a. A tirah chuan Havard University chhung chauh a   hman tura duan a ni. Mahse a hnu zelah Facebook chu lo darh zau zelin   Boston a College hrang hrangah te, Staford, Dartmouth, Columbia, New   York, Cornell, Brown leh Yale University ah te  hman a ni chho a. Hetih   lai mek hian Havard University a amah aia senior Cameron Winklevoss,   Tyler Winklevoss leh Divya Narendra te chuan Mark Zukerberg chu   Havardconnection.com siam an tumna a puiturin an sawm a, mahse Mark   chuan chu Website simna tur a an idea ru chhuak a Thefacebook.com  siam   nana hmangah puhin kum 2004 khan thubuai an thehlut a, chu thubuai chu   June 25, 2008 khna remfel niin Facebook chuan $20 million an pe ve ta a   ni. A hnuah Mark Zukerberg leh a thiante chu Palo Alto, California ah   insawnin Office atan kum 2004 laihawl vel khan in te reuh te an luah ve   tan ta a ni. Facebook hi Company hlun leh lar Yahoo, Friendster,  Viacom  etc ten lei tum in an lo bei tawh thin a mahse an hlawhchham rih  zel a.  tuna Facebook hlutna hi $ 41 Billion vel ni a chhut niin Mark-a  thianpa  Napster dinchhuaktu Sean Parker an a hmelhriattir Paypal dintu  Peter  Thiel chu investor hmasa ber niin 2005 khan Facebook ah hian  $500,000 a  invest a, heta tang hian $200,000 a domain leiin ‘The’ tih  chu paih in  an hming atan facebook.com tiin an thlak ta a ni.
Duanchhuah   a nih atanga vawiin ni thleng hian khawvel pumah mi maktaduai 500   chuang fe in Facebook hi an hmang mek a. Vawiin ni ah chuan Facebook hi   Internet website lun ber leh thlalak awm tamna ber( thlalak Billion  1.4)  a ni. Facebook ah hian mimalin mahni pualin hmun(profile) a siam  theih  a, amaherawhchu profile siam tu tur chu kum 13 a tlin a ngai a,  chumi  profile hmang chuan thian dang te sawm khawmin thu in thawn nan  te leh  inkawm nan te a hman theih a ni. Mimal pual a Profile siam ah  chuan  thlalak te, video te dah luh theih a ni a, mimal tan chauh nilo  in pawl  ang te pawh in group profile hi siam theih a ni. Hei bakah hian   Facebook-ah hian online game chi hrang  hrang Mafia Wars, Farmville,   Yoville,etc khelh tur tam tak a awm bawk a, hengbakah hian thil tih   theih dang (applications) tam tak a la awm bawk a, mahse chungte chu kan   sawi vek seng awm love.
Mizoramah   pawh heng kan sawi tak internet hmanga thian siamna leh inkawmna   (Social Networking Sites) hrang hrang te hi kan hmang nasa in kan   hmelhriat tawh hle a. Facebook ah pawh hian Mizo thalai mahni a Profile   nei hi 5,000 chuang kan awm tawh awm e. Kan sawi tak Facebook mai bakah   hian MIRC, Orkut, Twitter, Hi5, Myspace, Friendster etc leh  mobile  phones hmang tu te zinga lar em em thin Frenzo te thlengin Mizo  thlaite  nitin ti ti leh buaipui pakhat a tling mek a. Thenkhatin lehkha  zir thei  loh phahin tlaivar dawn dawn a thian lo kawm(online) te an  awm a,  inkawm satliah mai lo a lo ‘CK’  tawk lah bo lo, hmang  thiam lo leh  chhiatpui fe fe hi chu kan awm a ni. Khawvel hmasawnna  rualin ke kan pen  ve thei tawh a, internet hmangin khawvel leh liam ami  te nen kan inhmu  tawnin kan inbe pawh zung zung thei hi hmasawnna  pakhat chu a ni ve hrim  hrim mai. Amaherawhchu heng hmasawnna te hi kan  hmanthiam loh chuan kan  nun tichhetu, hun khawhralna satliah leh sum  leh rilru senna ho tak a  ni thei a ni. Heng kan sawi tak te hi awlsamte  a addict theih a ni a,  hmansual(abuse) pawh awlsam tak a ni. ‘Purpose Driven Life’ tih ziaktu  Pastor lar ber te zinga mi Rev Dr Rick Warren  te chuan midang counseling  neih pui nan leh harsatna hrang hrang  midangte’n an share theih turin  Twitter a hmang tangkai a, a hlawhtling  hle. Hetiang ang bawk a Facebook  rawngbawlna atana hmang tangkai hi  Mizo milar te zingah pawh an awm  nual mai. Khawvel thiamna sang zelin I  dawhkanah hmasawnna hrang hrang a  rawn chhawp chhuahsak che in a rawn  chhawpchhuak zel dawn. Heng namen  lova hmasawnna mi tam takin tangkai  taka an hman hi i lo chhiatpui dawn  bik em ni?
----------------------------------------------------------------
 
 
Pian leh murna: Kum 1982 December Ni 4 a lo herchhuah chuan Australia ram a Brisbane khawpuia cheng Pastor Bruce Vujicic-a leh a nupui Nurse hnathawk Dushka Vujicic-i te chuan an nghahhlelh em em mai, harsatna awm miah lo a thla kaw chhung nu ber in a lo pai tawh an fa piang tur chu nu ber chuan vei mek a, chutia nghakhlel tak a Pastor Bruce an an nu nauvei a dawm lai chuan beisei loh tak mai in an nu chuan naute kut pawh nei lo, ke pawh nei mumal lo chu a hring chhuak ta mai le. Chu naupiang rapthlak tak avang chuan Pastor Bruce chu Bathroom lamah luak turin a tlan lut hial a, a nupui Dushka Vujicic phei chuan thla li anih thlengin a pawm ngam lo bawk. Chutiang tak a Nick Vujicic-a an rap em em na chhan chu natna vang tak Tetra-amelia in a a thlen piansualna, ban bul leh ke te tak te nen chauh a a lo pian chhuah vang chu a ni.
Pan lai nun: Hetiang a rualbanlo sa a piang hi nimahse la Nick Vujicic chu naupang hrisel tak a ni a, nimahsela a piansualna chuan a nun ah hrehawmna leh harsatna tam tak a thlen thin, chung zinga pakhat chu School a luh dawnin an awmna Victoria state in a dan a hman laiah chuan pianphunga rualbanlo te tan mipangngai te luhna school a luh ve a rem lova, rualbanlote tan school hran abika dinah chuan luh t ur a ni. Nick pawh chu mi pangngai school a lut thei lovin rualbanlote school a luh tir tum a ni a, mahse a nu chuan Nick chu pianphungah rualbanlo mahse a rilru chu a pangngai em em bakah naupang bright tak leh rilru chak tak a ni tih a hre chiang em em a, rualbanlo mai pawh ni lo rilru kimlo te tana sikul Sorkarin a siamsak a a fapa rilru pangngai tak han kal tir chu a remtih loh bakah a fapa tan tha dawn a a hriat loh avangin theihtawpin a fapa tan hma a la a, sawrkar thuneitu te leh Sikul lam thuneitu hrang hrangte hmu kualin theihtawpa a beih hnuah a fapa chu sikul pangngaiah a luh tir thei ta a, naupang thiam thei tak niin Victoria State Premier pawhin a hranpa ngata tlawhin amah avang hian naupang rualbanlo te chunga khawtlang rilru put dan pawh nasa takin a danglam phah a ni.
Beidawnna atanga Beiseina : Nick hian a school luhna ah hian harsatna tam tak a tawk chhunzawm a, naupang dang ten an tiduhdahin a piansualna avangin an chhaih nawmnah a a rilru a hrehawm hle thin. Mahse chung hunah te chuan Kristian chhungkua atanga seilian a nih angin a rilruah Bible chang Sam 139 :17 - 18 ‘Aw Pathian, i mi ngaihtuahnate chu ka tan a va hlu em; Chhiar sen rual a ni lo. Chhiar dawn ila, tiau vaivut aia tam a ni, Ka han harh chuan i kiangah ka lo awm reng a ni,’ tih hi lo awmin chu thu chuan a thlamuan fo thu a sawi. Hetianga tihduhdahna leh hmuhsitna a tawn te avang hian beidawnna leh thinrimna nasa tak a nei thin a. Kum 8 mi a nih in mahni inthah a tum a, a hlawhchham a. Kum 10 mi a nihin tuiah inhnim hlum a tum leh a, mahse a nu leh pa amah hmangaih em em tu te a ngaihtuahin a thulh leh a ni. Pathian hnenah vawi tam tak a ban leh a ke te to tir tura a dil hnuin Nick Vujicic chuan a thiam thil leh a theihna te, midang anga nung thei tur a theih tawpa a beihna te chu midang tan chona nasa tak siam sak tu leh mi thinlung a nasa taka thusawitu a ni tih a hre chhuak a, a nunna chelhsaktu Pathian hnenah lawmthu a hrilh mawlh mawlh ta zawk a ni.
Hetianga nun khawhar leh beidawng taka a hman lai hian nikhat chu a nu in chanchinbu a mi pakhat piansualna hrang hrangin a tlakbuak chanchin inziak chu a chhiar tir a, he thuziak hi a nun nasa taka thlakthleng chhotu a lo ni ta in Nick-a chuan amah chauh chu chutiang harsatna leh beidawnna tawk a ni lo tih a hrechhuak a, chu chuan tumruhna pek belhchhahin thil tam zawk tih theih tumin nasa takin hma a lak phah ta a, chung a beidawnna hrang hrang a tawn te chuan hneh tum tlatin a thinlungah tumruhna leh tuarchhelna a siamsak tuah a hmang zawk a, tichuan a tumruhna leh a tuarchhelnaa vangin a ke veilama a ke zungtang pahnih hmangin a ziak thei a, Computer mouse leh keyboard te a ke hmangin duh tawkin a hmang thei a, Tennis ball te vawm theiin Drumset te a ke hmangin a vaw thei a, a ke hmang vekin a sam te khuih theiin a ha te a nawt a, phone te hmang theiin a bak hmul te a inziah fai sak theih bakah tui te pawh duh tawkin a in thei a ni. Ni khat chu Sunday School a a zirlaiin a rilru a khawih em em a, chuta tang chuan a rinna chu Isua Kristaah nghatin midangtana malsawmna ni thei turin a hringnun chanchin te midang a hrilh thin a. A chanchin midang a hrilh thinin midang nuna thu a sawi nasat zia leh an nuna harsatna hrang hrang an tawha tuarchhelna leh tumruhna petu a nih thin thu a hriat chuan amahah Pathianin thil tum a nei tih a man chho ta a, a piansualna leh rual a ban lohna te chu Pathianin midangte cho chhuaktu atana hmanruaa hman a duh tih a hriat in a vawikhatna atan a chunga thil thleng zawng zawng chu Pathian malsawmnaah a pawm thei ta a ni.
Pawl sarih a nih in an Class Captain atan thlan a ni a, kum sawmpasarih a lo tlin chuan Tawngtai pawl a dinah thusawi tanin hlawkna umlova midang tan a rawngbawlsaktu pawl ‘Life Without Limbs’ chu a din chho ta a ni. Kum 21 a nihin Subject pahnih Accounting leh Financial Planning te major subject a la in a graduate a, chumi hnu atang chuan motivational speaker(mite fuih leh chophur zawnga thusawi tu) niin tunlai thalaite thil tawn hrang hrang leh a nun behchhanin hmun hrang hrangah thusawiin a zinkual thin a. Khawvel pum huap a thusawi hmang a mite fuih thara chophurtu nih tumin Kristian intawhkhawmna, sikul, leh pawl ho intawhkhawmnaah te thu sawin vawiin ni thleng hian khawmualpui panga a ram hrang hrang 24 a cheng mihring maktaduai 3 chuang hmaah thusawi tawh ni a chhut a ni. Heng bakah hian khawvel huapa show lar ber pawl Oprah Winfrey Show ah te a inlan a, tin, kum 2005 khan a nitin nundan leh mi pangngaiin a thil an tih thin hrang hrang te kut leh ke pangngai tello a a tih thin dan chu film a siamin mi dangte fuihnan ‘Life’s Greater Purpose’ DVD chu a tichhuak a, thalaite leh naupang zawkte tan a en turin a nun behchhana harsatna hrang hrang a paltlang dan tar lanna ‘No Arms, No Legs, No Worries: Youth Version’ chu a tichhuak leh bawk a ni.
Hetiang taka abeihna leh midangte tana malsawmna nih tum a abeih avang hian kum 2005 khan Nick Vujicic chu ‘Young Australian of the Year’ Award hlan a ni a. Tin, short film pakhat ‘The Butterfly Circus’ tih a ah a inlan a Will-a lemah a chang a ni. He film hian Doorpost Film Project lawmman sang ber chu kum 2009 khan a dawng a, he film avang bawk hian Method Fest Film Festival ah Best Short Film Award a dawn bakah NIcj Vujicic hian Best Actor in a short Film Award a dawng bawk a ni. Hei bakah hian nikum 2010 khan Hollywood a sem Feel Good Film Festival ah he film vek hian Best Short Film Award a dawng bawk a ni. Tunah hian Nick Vujicic hi California ah a cheng mek a, a pawl din ‘Life Without Limbs’ ah theih tawpa inhmangin midangte tan thuchah ropui tak tak puangchhuakin hun a hmang mek a ni.
Nick Vujicic hian midang te fuihtu leh beidawngte tana beiseina kawng kawhhmuhtu nih a tumna chu a hringnun kawng chhukchho tak atanga a thintawn midangte hnena sawi atangin a ti hlawhtling a, mi maktaduai chuang hnenah chona leh fuihna thu tha tak tak a hrilh a ni. Nick Vujicic hian ka thil thlir dan te bihchiang turin min ngen a, harsatna kan tawh hrang hrangte thlir kan a chung harsatna kan tawhte chu remchanga la a hmasawnnan leh tisa leh thlarau a than lenna atan hmang turin min fuih a ni
 
----------------------------------------------------------------
Piansualna in a hneh theih loh
NICK VUJICIC
          Khawvela mihring piang chhuak tam ber te hi fuke kim leh taksa a   harsatna neisa lemlo a piang chhuak kan ni awm e. Chutih rual chuan   khawvelah hian fuke kim lo, pianphunga rualbanlo sa leh natna khirhkhan   tak tak in a tlak buak sa a khawvel eng rawn hmu pawh tam tak an awm ve   bawk a. Fuke kima piangchhuak tam tak hian Pathian malsawmna a ni tiin   Pathian hnena lawmthu sawina chang kan hrelo fo. Chutih lain harsatna   tamtak leh rualbanlo sa a lo piangchhuakte hian Pathian hi an hmu   chiangin harsatna an tawh te chu a hmel mawi hmuh tirtu a ni fo thin.   Tun tum Thalai Huangah hian harsatna namen lo tawk chunga a harsatna   tawh inhneh tir duh lotu leh Pathian rawngbawltu nichho ta kut leh ke   neilo NICK VUJICIC-a (Nik Vuuichik ti a lam tur) chanchin hi i han   chhuizau ve thung teh ang.
Pian leh murna: Kum 1982 December Ni 4 a lo herchhuah chuan Australia ram a Brisbane khawpuia cheng Pastor Bruce Vujicic-a leh a nupui Nurse hnathawk Dushka Vujicic-i te chuan an nghahhlelh em em mai, harsatna awm miah lo a thla kaw chhung nu ber in a lo pai tawh an fa piang tur chu nu ber chuan vei mek a, chutia nghakhlel tak a Pastor Bruce an an nu nauvei a dawm lai chuan beisei loh tak mai in an nu chuan naute kut pawh nei lo, ke pawh nei mumal lo chu a hring chhuak ta mai le. Chu naupiang rapthlak tak avang chuan Pastor Bruce chu Bathroom lamah luak turin a tlan lut hial a, a nupui Dushka Vujicic phei chuan thla li anih thlengin a pawm ngam lo bawk. Chutiang tak a Nick Vujicic-a an rap em em na chhan chu natna vang tak Tetra-amelia in a a thlen piansualna, ban bul leh ke te tak te nen chauh a a lo pian chhuah vang chu a ni.
Pan lai nun: Hetiang a rualbanlo sa a piang hi nimahse la Nick Vujicic chu naupang hrisel tak a ni a, nimahsela a piansualna chuan a nun ah hrehawmna leh harsatna tam tak a thlen thin, chung zinga pakhat chu School a luh dawnin an awmna Victoria state in a dan a hman laiah chuan pianphunga rualbanlo te tan mipangngai te luhna school a luh ve a rem lova, rualbanlote tan school hran abika dinah chuan luh t ur a ni. Nick pawh chu mi pangngai school a lut thei lovin rualbanlote school a luh tir tum a ni a, mahse a nu chuan Nick chu pianphungah rualbanlo mahse a rilru chu a pangngai em em bakah naupang bright tak leh rilru chak tak a ni tih a hre chiang em em a, rualbanlo mai pawh ni lo rilru kimlo te tana sikul Sorkarin a siamsak a a fapa rilru pangngai tak han kal tir chu a remtih loh bakah a fapa tan tha dawn a a hriat loh avangin theihtawpin a fapa tan hma a la a, sawrkar thuneitu te leh Sikul lam thuneitu hrang hrangte hmu kualin theihtawpa a beih hnuah a fapa chu sikul pangngaiah a luh tir thei ta a, naupang thiam thei tak niin Victoria State Premier pawhin a hranpa ngata tlawhin amah avang hian naupang rualbanlo te chunga khawtlang rilru put dan pawh nasa takin a danglam phah a ni.
Beidawnna atanga Beiseina : Nick hian a school luhna ah hian harsatna tam tak a tawk chhunzawm a, naupang dang ten an tiduhdahin a piansualna avangin an chhaih nawmnah a a rilru a hrehawm hle thin. Mahse chung hunah te chuan Kristian chhungkua atanga seilian a nih angin a rilruah Bible chang Sam 139 :17 - 18 ‘Aw Pathian, i mi ngaihtuahnate chu ka tan a va hlu em; Chhiar sen rual a ni lo. Chhiar dawn ila, tiau vaivut aia tam a ni, Ka han harh chuan i kiangah ka lo awm reng a ni,’ tih hi lo awmin chu thu chuan a thlamuan fo thu a sawi. Hetianga tihduhdahna leh hmuhsitna a tawn te avang hian beidawnna leh thinrimna nasa tak a nei thin a. Kum 8 mi a nih in mahni inthah a tum a, a hlawhchham a. Kum 10 mi a nihin tuiah inhnim hlum a tum leh a, mahse a nu leh pa amah hmangaih em em tu te a ngaihtuahin a thulh leh a ni. Pathian hnenah vawi tam tak a ban leh a ke te to tir tura a dil hnuin Nick Vujicic chuan a thiam thil leh a theihna te, midang anga nung thei tur a theih tawpa a beihna te chu midang tan chona nasa tak siam sak tu leh mi thinlung a nasa taka thusawitu a ni tih a hre chhuak a, a nunna chelhsaktu Pathian hnenah lawmthu a hrilh mawlh mawlh ta zawk a ni.
Hetianga nun khawhar leh beidawng taka a hman lai hian nikhat chu a nu in chanchinbu a mi pakhat piansualna hrang hrangin a tlakbuak chanchin inziak chu a chhiar tir a, he thuziak hi a nun nasa taka thlakthleng chhotu a lo ni ta in Nick-a chuan amah chauh chu chutiang harsatna leh beidawnna tawk a ni lo tih a hrechhuak a, chu chuan tumruhna pek belhchhahin thil tam zawk tih theih tumin nasa takin hma a lak phah ta a, chung a beidawnna hrang hrang a tawn te chuan hneh tum tlatin a thinlungah tumruhna leh tuarchhelna a siamsak tuah a hmang zawk a, tichuan a tumruhna leh a tuarchhelnaa vangin a ke veilama a ke zungtang pahnih hmangin a ziak thei a, Computer mouse leh keyboard te a ke hmangin duh tawkin a hmang thei a, Tennis ball te vawm theiin Drumset te a ke hmangin a vaw thei a, a ke hmang vekin a sam te khuih theiin a ha te a nawt a, phone te hmang theiin a bak hmul te a inziah fai sak theih bakah tui te pawh duh tawkin a in thei a ni. Ni khat chu Sunday School a a zirlaiin a rilru a khawih em em a, chuta tang chuan a rinna chu Isua Kristaah nghatin midangtana malsawmna ni thei turin a hringnun chanchin te midang a hrilh thin a. A chanchin midang a hrilh thinin midang nuna thu a sawi nasat zia leh an nuna harsatna hrang hrang an tawha tuarchhelna leh tumruhna petu a nih thin thu a hriat chuan amahah Pathianin thil tum a nei tih a man chho ta a, a piansualna leh rual a ban lohna te chu Pathianin midangte cho chhuaktu atana hmanruaa hman a duh tih a hriat in a vawikhatna atan a chunga thil thleng zawng zawng chu Pathian malsawmnaah a pawm thei ta a ni.
Pawl sarih a nih in an Class Captain atan thlan a ni a, kum sawmpasarih a lo tlin chuan Tawngtai pawl a dinah thusawi tanin hlawkna umlova midang tan a rawngbawlsaktu pawl ‘Life Without Limbs’ chu a din chho ta a ni. Kum 21 a nihin Subject pahnih Accounting leh Financial Planning te major subject a la in a graduate a, chumi hnu atang chuan motivational speaker(mite fuih leh chophur zawnga thusawi tu) niin tunlai thalaite thil tawn hrang hrang leh a nun behchhanin hmun hrang hrangah thusawiin a zinkual thin a. Khawvel pum huap a thusawi hmang a mite fuih thara chophurtu nih tumin Kristian intawhkhawmna, sikul, leh pawl ho intawhkhawmnaah te thu sawin vawiin ni thleng hian khawmualpui panga a ram hrang hrang 24 a cheng mihring maktaduai 3 chuang hmaah thusawi tawh ni a chhut a ni. Heng bakah hian khawvel huapa show lar ber pawl Oprah Winfrey Show ah te a inlan a, tin, kum 2005 khan a nitin nundan leh mi pangngaiin a thil an tih thin hrang hrang te kut leh ke pangngai tello a a tih thin dan chu film a siamin mi dangte fuihnan ‘Life’s Greater Purpose’ DVD chu a tichhuak a, thalaite leh naupang zawkte tan a en turin a nun behchhana harsatna hrang hrang a paltlang dan tar lanna ‘No Arms, No Legs, No Worries: Youth Version’ chu a tichhuak leh bawk a ni.
Hetiang taka abeihna leh midangte tana malsawmna nih tum a abeih avang hian kum 2005 khan Nick Vujicic chu ‘Young Australian of the Year’ Award hlan a ni a. Tin, short film pakhat ‘The Butterfly Circus’ tih a ah a inlan a Will-a lemah a chang a ni. He film hian Doorpost Film Project lawmman sang ber chu kum 2009 khan a dawng a, he film avang bawk hian Method Fest Film Festival ah Best Short Film Award a dawn bakah NIcj Vujicic hian Best Actor in a short Film Award a dawng bawk a ni. Hei bakah hian nikum 2010 khan Hollywood a sem Feel Good Film Festival ah he film vek hian Best Short Film Award a dawng bawk a ni. Tunah hian Nick Vujicic hi California ah a cheng mek a, a pawl din ‘Life Without Limbs’ ah theih tawpa inhmangin midangte tan thuchah ropui tak tak puangchhuakin hun a hmang mek a ni.
Nick Vujicic hian midang te fuihtu leh beidawngte tana beiseina kawng kawhhmuhtu nih a tumna chu a hringnun kawng chhukchho tak atanga a thintawn midangte hnena sawi atangin a ti hlawhtling a, mi maktaduai chuang hnenah chona leh fuihna thu tha tak tak a hrilh a ni. Nick Vujicic hian ka thil thlir dan te bihchiang turin min ngen a, harsatna kan tawh hrang hrangte thlir kan a chung harsatna kan tawhte chu remchanga la a hmasawnnan leh tisa leh thlarau a than lenna atan hmang turin min fuih a ni
CHUAN A VIDEO CHU HEI LE! Tin Nick Vujicic-a video hi ka Blog Side bar a Youtube videos ah pawh hian a awm e
Mary Slessor (1848-1915): 
                 Tum khat chu Missionary pakhat hian Nigeria rama Calabar ram chanchin a  sawi hi a ngaithla a. Chu Missionary chuan, “Calabar chu khawvela hmun  thim ber, hringei leh dawithiamna ten ro a relna hmun a ni a, mihring  ramhuai hnena hlan te, anchhia te, tur te an hlau em em a, Phir fa an  hrin phei chuan anchhia a ngaiin an tihlum zel a ni,” tih a sawi chu a  ngaithla a. Thusawitu chuan sawi zelin “Buh seng tur a tam hle si a,  nimahsela a thawktu te an tlem (Mat 9:37), Pathian rawngbawlnaa  hlawhchham aiin damlohna leh khawsik tawrh kan hlau zawk a. Mi tam takin  he ram hi luhchilhin an ram hausakna hmangin an sumdawng a, mihring te  an hralh a. Heng mi khawngaihthlak tak tak te chhanchhuak a, heng  naupang chanhai tak te chhanchhuak tur hian lo pen chhuak ngem in awm  em?” tiin a sawi a. He Missionary thusawi hian Mary thinlungah nasa  takin chon a a siam a, Mary chuan chu hmuna kal chu a duh a, chung mite  hnena Chanchin Tha hril chu a duh tlat mai le.
                   Tichuan Kum 28 a tlin kumin Mary chu Africa pan chuan bungraw phur  lawngah a chuang ta a. Africa an thlen hnua a chuanna lawng atanga  Whiskey (Zu) barrel engemawzat an hlan thlak lai chuan Mary chuan a  rilru in ‘Scotland hian Zu barrel engemawzah Africa-ah an thawn luh lai  hian Missionary pakhat chauh maw an thawnluh le” tiin rualawhna nasa tak  a neih phah a ni.
                   Mary Slessor hian kum 40 chhung Calabar ah Efik leh Okoyong hnam ho  zingah Missionary hna thawkin khawtlang nun chawikan chu a hna ber a ni.  Phir tam tak nu leh pa te’n anchhia a an ngaih avanga thah an tum chu a  chhanhim a, mihring sa ei an chin thin te chu a sim tir thei a. A rammi  ten an ngaina in naupang tam tak, an nu leh pa te duh loh chu a enkawl  a, a huaisenna leh a thatna avangin an ngaisang hle. Vawiinniah chuan  Scotland leh Nigeria ramah te ngaihsan a hlawh hle a, ‘The White Queen  of Calabar’ tia hriat a ni ta hial a ni. Pathian a ring a, a  rawngbawlsak Lalpa chuan chawimawi let vein Scotland hmeichhe zinga  Scotland pawisa a thla chuang hmasa ber  niin  Mary Slessor thla hi Scottish Clydesdale Bank siam Cheng sawm note-ah a  chuang a ni. Mary hian African mite tan a nunna a hlan a, January 13,  1915 khan kum 66 mi niin a rawngbawlna hmun Nigeria-ah a lu a phum ta a  ni.
niin  Mary Slessor thla hi Scottish Clydesdale Bank siam Cheng sawm note-ah a  chuang a ni. Mary hian African mite tan a nunna a hlan a, January 13,  1915 khan kum 66 mi niin a rawngbawlna hmun Nigeria-ah a lu a phum ta a  ni.
  John Gibson Paton (1824-1907)
 John  Paton hi May 24, 1824 khan Braehead, Dumfriesshire, Scotland-ah a lo  piang a, a naupan lai chuan mawza siamna hmunah a thawk thin a, a pa,  Kristian tha tak chuan a nunah nghawng lian tak neiin a pa chuan nitin  vawi hnih an tawngtaina pindanah a tawngtai thin bakah chhungkaw  tawngtai vawi hnih a neipui nitin thin a ni. John Paton hian Missionary  nih tum tlat in hemi atana tangkai turin Glasgow ah Damdawi leh Pathian  thu lam a zir thin a, hemi hnu hian Glassgow daifem-ah mirethei te  tanpuia hna thawkin Pathian thuziak te a sem thin a ni. Kum 30 a tlinin  Reformed Church of Scotland chuan New Hebrides Island-a thawk tur  Missionary an la dawn a, New Hebrides Island, Hring ei ho awmna hmuna  rawngbawl tur chuan a inpe ta a ni.
John  Paton hi May 24, 1824 khan Braehead, Dumfriesshire, Scotland-ah a lo  piang a, a naupan lai chuan mawza siamna hmunah a thawk thin a, a pa,  Kristian tha tak chuan a nunah nghawng lian tak neiin a pa chuan nitin  vawi hnih an tawngtaina pindanah a tawngtai thin bakah chhungkaw  tawngtai vawi hnih a neipui nitin thin a ni. John Paton hian Missionary  nih tum tlat in hemi atana tangkai turin Glasgow ah Damdawi leh Pathian  thu lam a zir thin a, hemi hnu hian Glassgow daifem-ah mirethei te  tanpuia hna thawkin Pathian thuziak te a sem thin a ni. Kum 30 a tlinin  Reformed Church of Scotland chuan New Hebrides Island-a thawk tur  Missionary an la dawn a, New Hebrides Island, Hring ei ho awmna hmuna  rawngbawl tur chuan a inpe ta a ni. John  Paton chuan Krista vanga harsatna leh nunna hial chan pawh a huam ngei  mai. Pacific Ocean chhim lama awm New Hebrides Island hi hringei  (Cannibals) te tamna hmun niin he hmuna Missionary lokal hmasa pahnih te  chu an that a, an sa an ei hial a ni. Chutiang khawpa hmun tihbaiawm  chu nimahse John Paton chuan chu hmuna kal chu a duh tlat a. Kal tura a  inpuahchah lai chuan putar pakhat Mr Dickson chuan, “John he hmunah hian  i kal ang maw? Cannibals awmna ram a nia, i sa an ei ve mai ange, kal  duh suh,” tiin a thil tum thulh tur chuan a nawr fo mai a. Chutah, John  Paton chuan chhangin, “Mr Dickson, ka thih hunah ka ruang chu phumin a  awm ang a, ka taksa chu lung(worms) leh pangang te’n an ei ral dawn tho a  lawm. Krista chanchin tha hrila ka nun pum ka hman a, a rawng ka bawl  vanga ka thi a nih chuan Cannibal (hringei) emaw Lung (worms) ten ka  taksa hi ei mahse la pawi ka ti lo a sin,” tiin huaisen takin a chhang a  ni.
  |  | 
| New Hebrides Island-a John Paton-a in | 
                 Hetianga ruahmanna a siam lai hian John hian Scotland-ah Bible class  hlung tak leh hlawhtling takin a kalpui a. Hetih hun laia Kristian tam  tak chuan chung ramthim a rawngbawla kalchhuah chu an hreh viau laiin  mahni awmna khuaa rawngbawl erawh nuam an ti viau thung si niin a hria  a. Tichuan a kohna dawn chu chhangin rawngbawl turin New Hebrides  Island-ah chuan a nupui nen an kal ta a, Aniwa thliarkar-ah rawngbawl an  bawl a ni. New   Hebrides Island an luhchilh hnu hian a nupuiin a  thihsan a, a hnuah a fapa neihchhunin a boral san bawk. Harsatna namen  lo tak tak tawk chungin Pathian ram tulna chuan John Paton-a rilru chu a  luahkhat tlat a, beidawng hauh lovin Pathian tan a thawk tang tang a  ni. Vawi 50 chuang hring ei ho hian thah tumin an bei thin a, mak tak  takin Pathianin a chhanhim leh hlauh thin. Helai hmuna hringei tam tak  chuan John Paton-a rawngbawlna avang hian Pathian an hmu a, Kristian an  lo ni ta a ni.
                  John Gibson Paton hi January 28, 1907 khan kum 83 mi niin Melbourne, Australia-ah a thi.
WILLIAM CAREY
| William Carey | 
William  Carey (1761-1834): William Carey hi Aug. 17, 1761 khan Paulerspury,  Northamptonshire, England-ah a lo piang a, Baptist Missionary Society  dinchhuaktute zing ami a ni. ‘Father of Modern Missionary Movement’ tia  hriat lar, India rama Missionary ropui tak hi kan hre \heuh awm e.  England-a a awm lai chuan Carey hi pheikhawk siamtu a ni thin a. Khang  hun laia English pachal, lawng mi lar Capt. James Cook kha a ngaisang  thei hle a, Capt James Cook anga khawvel fan chhuah a Pathian la hre lo  hnam mawlmang tak tak te zawnchhuaha Chanchin Tha hrilh chu a rilruah a  lian thei hle  a ni. A pheikhawk siamna dawr te bangah chuan khawvel map  tarin chutah chuan hnam hrang hrang te chanchin, an eizawnna, sik leh  sa, an ranvulh etc. te chu a chhinchhiah thin a ni. Savun hmanga khawvel  lem (Globe) a siam chu tuai virin ram hrang hrang te chu khawihin chung  rama Chanchin Tha la hre lo hnam te tan chuan a tawngtai sak thin a ni.  
                   William Carey hian mi bo (Chanchin Tha la hre lo) te a vei em em a, a  rilru an luah reng a ni. A tawngtai sak a, an zinga rawngbawl thei turin  Pathian puihna a dil fo \hin. A tawpah Pathianin a tawngtaina chhangin  India ramah a rawn kal thei ta a, nasa takin rawng a bawl a, Bible  lehlin hna thawkin Bengali, Sanskrit leh tawng tualleng dang tam tak, a  zavaiin tawng hrang hrang 44 chuangin Bible chu a letling a, a thawhrah  avang hian American Civil War thlen hma khan mi 300,000,000 chuang  hnenah Bible a thleng hman a, mi bo tam tak Krista hnenah a hruai theih  phah ta a ni. Hetianga Bible a lehlinna kawngah hian Pathianin Carey hi  talent tha tak a pe a, amah hi tawng hrang hrang thiam chak chi  (multi-lingual) hi a ni. Rawngbawla a chhuah hma hian hna hrang hrang a  thawk kual ve a, hemi pah hian tawng hrang hrang a zir pah thin a ni.  Latin grammar chu kar ruk chhung lekin a thiam bel hman em em a, hun  reilo te chhungin Dutch pawh a thiam nghal mai bawk. hun reilote  chhungin Bible chu tawng hrang hrang parukin a chhiar thei a ni.
  | Bible a letling | 
                 A chanchin ngaihnawm tak tak te kan sawi vek seng lova, mahse a sulhnu  tlem han tar lang ila. October 1792 kuma Baptist Missionary Society din  anih khan Charter member te zingah a tel a. Kum 1820 khan Alipore,  Kolkatta-ah Agricultural and Horticultural Society chu a din. kum 1821-a  Serampore College din a nih khan William Carey hi Council member hmasa  ber pathum te zingah telh a ni bawk. Carey-a thawhrimna rah liau liau  avangin kum 1829 khan Sati (Hindu hmeichhia te an pasal te thih ruala  hal hlum thinna dan) chu tihtawp a ni bawk.
                   Carey hian a nunah harsatna tam tak a tawk a, chung harsatna te chuan  Carey chu tumruhna leh huaisenna a pe hlauh zawk a ni. Nupui  chungchangah pawh a vanduai ve hle. Carey hian nupui pathum a nei hman  a, nupui pahnih a sun hman a ni chu. A nupui hmasa ber Dorothy Plackett  Carey chuan kum 1807 khan a thihsan a, a ni nen hian fa pasarih an nei. A  nupui pahnihna Charlotte Rumohr Carey nen kum 1807 ah innei leh in ani  hian May, 1821 khan a thihsan leh bawk. A nupui pathumna hi Grace Hughes  Carey niin a ni ve thung hi chu Carey a thih hnu kum khatah !835 khan a  thi thung a ni.
  Carey hian a pro-missionary sermon nung tak, Isaia 54 :2-3 behchhana a sawi tuma a thusawi, “Pathian  hnen atangin thil ropui tak beisei la, Pathian tan thil ropui tak ti  rawh” (Expect great things from God; attempt great things for God) tih chu thusawi ropui ber zinga chhiar a ni hial a ni.
  William  Carey hi June 9, 1934 khan kum 72 mi niin a thi a, a ruang hi  Serampore, India-ah zalh a ni. A hnathawh ropui tak te avangin ‘Father  of Modern Missions’ ti a koh a ni ta
 






 
  
No comments:
Post a Comment